مسیحیت، آیین بودا و سایر مکاتب مذهبی ما را به محافظت از خود در برابر خطرات غرور توصیه کرده‌‌اند. مسیحیان به طور سنتی باور داشتند که غرور از گناهان کبیره‌­ای است که فرد را از عضویت در جمع مؤمنان خارج می‌‌­سازد. غرور نشانه­‌ای است مبنی بر این­که کانون پرستش از خداوند به خود فرد منتقل شده است. برای مروری بر غرور و اخلاق در فلسفه و روانشناسی با روان حامی همراه باشید.

در میان بوداییان غرور از این نظر زیان‌­آور است که دستیابی به «درست­‌اندیشی» را که شرط لازم کشف خوشبختی واقعی است، مختل می‌‌­سازد. در واقع غرور یک دیدگاه غیراخلاقی –خودخواهانه، خودپرستانه- نسبت به خود و جهان است. انسانیت را می‌­توان با دور ساختن تجربیاتی که منجر به غرور می‌­شوند، اخلاقی‌­تر نمود.

مروری بر رشد غرور و اخلاق در فسلفه و روانشناسی

اما دیدگاه ما با نظر فوق متفاوت است. ما معتقدیم که تغییر شکل‌­‌هایی که در طول دوران رشد کودکی و بزرگسالی در احساس غرور پدید می‌‌­آیند، تعهد به فعالیت­‌‌های اخلاقی بلندمدت را تقویت می‌­سازند. این دیدگاه از تحقیقات پیشین ما بر روی فعالیت اخلاقی پایدار و کار‌‌های داوطلبانه برآمده است. ما در این پژوهش­ها مشاهده کردیم که تعهد به فعالیت اخلاقی پایدار و داوطلبانه به ندرت پیش از نوجوانی دیده می‌‌شود‌‌؛ یافته‌ای که با تفسیر‌های نظری کُلبرگ (۱۹۸۴)، کولبی و دامون (۱۹۹۲)، و بسیاری از پژوهشگران دیگر در رابطه با رفتار اخلاقی همخوانی دارد. ظهور فعالیت اخلاقی پایدار در نوجوانی تا حدی بیانگر گسترش هویت اخلاقی است، اما علاوه بر آن، نشان‌­دهنده­ تبدیل رشدیِ غرور به هیجانی است که می‌‌­تو‌اند رفتار اخلاقی داوطلبانه را برقرار سازد.

ما معتقدیم که این دیدگاه اساساً دیدگاهی جدید است، زیرا (۱) تنها برخی از روانشناسان (مانند تانجنی، ۲۰۰۲) و فیلسوفان (مانند کریستجانسون، ۲۰۰۲) به ارتباط میان غرور و زندگی اخلاقی پرداخته­‌اند، و (۲) تحقیقات ‌اندکی بر روی رشد غرور انجام شده است (جستجوی کامپیوتری ادبیات تنها تعداد کمی تحقیق را نتیجه داد). اهداف ما در این فصل عبارتند از

(۱) ترسیم نقش غرور در زندگی اخلاقی،

(۲) استفاده از ادبیات موجود برای طرح­‌ریزی رشد غرور در کودکی و نوجوانی، و

(۳) ارائه­ی شواهد جدید در ارتباط با غرور و عمل اخلاقی.

هیجانات و اخلاق

هرچند ارتباط بین غرور و رفتار اخلاقی به ندرت توسط روانشناسان و فلاسفه مورد بررسی قرار گرفته، اما مطالعات زیادی بر روی اخلاق، عمل اخلاقی و هیجانات اخلاقی موجود است. ما ابتدا مروری خواهیم داشت بر این مطالعات تا زمینه­ای برای بحث خود بر روی نقش غرور در انگیزه دادن و حمایت از تعهدات اخلاقی فراهم ساخته باشیم.

همدردی (Empathy) و همدلی (Sympathy)

هیوم (۱۷۴۰/۱۹۷۸) زمانی گفته بود که بهترین راه برای درک اخلاق این است که ببینیم چه­‌طور توسط هیجان­ها باانگیزه می‌‌شود‌‌. طبق نظر او، «اخلاق را بهتر از آن­چه بتوان قضاوت کرد می‌­توان احساس نمود». به بیان دیگر، تجربیات اولیه­ی درد یا لذت منجر به قضاوت­ها و اعمال اخلاقی می‌‌‌شود‌، و این استدلال می‌‌­تو‌اند این ارتباط علت و معلولی از پیش موجود را روشن سازد. بخش بزرگی از تحقیقات از همین سنت پیروی کرده­‌اند. علیرغم برخی استثنائات، تحقیق بر روی هیجانات اخلاقی و رشد آن در طول ۴۰ سال اخیر به طور گسترده بر روی پریشانی تلقینی (هافمن، ۱۹۹۱) و پاسخدهی وابسته به همدردی (آیزنبرگ، ۲۰۰۰، ۲۰۰۵) تمرکز داشته است. از نظر هافمن «پریشانی تلقینی»، که گرایش به تجربه­ هیجانی است که دیگری ابراز می‌‌­دارد، کانون اصلی رفتار اخلاقی و رشد اخلاقی است. هافمن بر این باور بود که نوزادان زمینه­ تجربه­ پریشانی تلقینی را دارند، و این پریشانی است که عمل اخلاقی را باانگیزه می‌‌­سازد. پریشانی تلقینی با گسترش درک کودک از خودش و دیگران در خلال رشد تغییل شکل می‌‌­یابد.

آیزنبرگ (۲۰۰۰، ۲۰۰۵) نیز بر پاسخدهی وابسته به همدردی به عنوان کلید فهم اخلاق تأکید می‌‌­کند. «پاسخدهی وابسته به همدردی» به رفتاری اشاره دارد که از درک حالت هیجانی دیگران ناشی می‌‌‌شود‌. به طور نوعی، پاسخدهی وابسته به همدردی از طریق همدلی (یعنی احساس دلمشغولی نسبت به فرد دیگر)، پریشانی شخصی (یعنی واکنش هیجانی نامطلوبِ معطوف به خود در قبال هیجان دیگران)، یا ترکیبی از این دو ابراز می‌‌‌شود‌. به علاوه، شواهد کافی وجود دارد که ارتباط میان پاسخ­‌‌های وابسته به همدردی و تفکر اخلاقی و رفتار اخلاقی را به اثبات می‌‌­رساند. برای مثال، آیزنبرگ و همکارانش دریافتند که پاسخدهی همدلانه به نیاز‌‌های دیگران با رفتار‌‌های کمک­رسانی و استدلال اخلاقی ارتباط مثبت دارد. در مقابل، پاسخدهی خود-پریشانی با رفتار کمک­رسانی همبستگی منفی داشت. این نتایج اعتبار بالایی دارند و در زمینه­‌‌های موقعیتی و زمان­‌‌های متفاوت معتبر هستند.

به علاوه، محققان به روشنی ثابت کرده­‌اند که همدردی می‌‌­تواند رفتار جامعه‌پسند (prosocial behavior) را با انگیزه سازد. برای مثال، کار‌‌های اخیر باتسون و همکارانش (۱۹۹۵) نشان داده که دستکاری سطح همدردی نسبت به کسی که نیاز به کمک دارد موجب می‌‌‌شود‌ مردم منابع بیشتری را به آن فرد اختصاص دهند، و بنابراین از ‌میزان منابع در دسترس برای گروه جمعی بزرگتر کاسته شود. در مطالعه­ای دیگر، باتسون، تورک، شاو و کلین (۱۹۹۵) نشان دادند که دستکاری سطوح همدلی نسبت به کسی که نیاز به کمک دارد می‌‌­تواند ‌میزان اهمیتی را که دیگران برای رفاه حال او قائل هستند تغییر دهد. کسانی که ‌میزان بیشتری همدردی نسبت به فرد نیازمند تجربه کردند، برای او ارزش بیشتری قائل شدند، و این ثابت می‌‌­کند که افراد می‌‌­توانند بر مبنای پاسخ­‌‌های هیجانی خود به رویدادها نسبت به نظام ارزشی خود بینش کسب کنند.

اهانت، خشم و نفرت

در دهه­ اخیر محققان حوزه­ هیجانات اخلاقی تمرکز خود را به ورای همدردی گسترش دادند تا طیف گسترده­ای از هیجاناتی را دربرگیرند که در درک زندگی اخلاقی مؤثرند. روزین و همکارانش اخیراً بر هیجانات دیگر-محکوم‌­کننده به عنوان عامل مهمی در تنظیم زندگی اخلاقی تمرکز کرده­‌اند. هیجانات دیگر-محکوم­‌کننده شامل اهانت، خشم و نفرت می‌‌­شوند، و از این جهت «اخلاقی» نام گرفته­‌اند که غالباً هنگام مشاهده­ اخلال دیگران در نظم اخلاقی موجود در فرهنگ تجربه می‌‌­شوند. روزین و همکارانش مدعی هستند که اینکه چه هیجان دیگر-محکوم­‌کننده­ای تجربه شود تا حدودی بستگی به این دارد که نقض اخلاقی مشاهده شده چه چیز باشد. بعضی تجاوزها منجر به اهانت، بعضی دیگر منجر به خشم و برخی هم منجر به نفرت می‌‌­گردند. روزین و همکارانش با استفاده از مدل اخلاقی شوِدِر توانستند ارتباطاتی بین نوع تجاوز اخلاقی و نوع هیجان تجربه شده تدوین کنند. طبق نظر شوِدِر سه نوع اخلاق وجود دارد: جامعه (مثلاً عرف­‌‌های اجتماعی)، خودمختاری (مثلاً حقوق فردی) و الاهیات (مثل قوانین مقدس مذهبی). روزین و همکارانش به طور خاص پیش­‌بینی کردند که وقتی افراد شاهد نقض اخلاقیات جامعه، خودمختاری و الاهیات می‌­شوند، به ترتیب هیجان­‌‌های اهانت، خشم و نفرت (هیجانات سه­گانه­ CAD) را تجربه می‌­کنند.

شرم و گناه

سومین دسته از هیجانات اخلاقی که ما به آن­ها می‌­پردازیم هیجانات خود-آگاهی هستند که شامل شرم، گناه، خجالت و غرور می‌­شوند. شرم، گناه و خجالت هنگامی نجربه می‌­شوند که فرد احساس کند نتوانسته یک معیار، قانون یا هدف را برآورده سازد. در مورد شرم، این شکست به خودِ «کلی» نسبت داده می‌‌شود‌ – به عبارت دیگر در مورد شرم، شکست به عنوان عیب و ایرادی در منش دیده می‌‌شود‌ که در تمام زمینه­ها وجود دارد. از سوی دیگر احساس گناه هنگامی تجربه می‌‌شود‌ که شکست را به خود نسبت می‌­دهیم و آن را به موقعیت خاصی که در آن شکست خورده­ایم محدود ساخته و به سایر زمینه‌ها تعمیم نمی­­دهیم. در مورد گناه، شکست به عنوان بیانگر مشکل در زمینه­ خودِ «کلی» دیده نمی‌شود‌. خجالت هنگامی تجربه می‌‌شود‌ که فرد نتواند برخی قرارداد‌‌های اجتماعی را برآورده سازد. از آن­جا که خجالت بدون دغدغه­­ای خاص تجربه می‌‌شود‌ و نسبت به گناه یا شرم بار منفی کمتری دارد، بسیاری بر این باورند که در بهترین حالت خجالت نقشی ناچیز در رفتار اخلاقی بازی می‌­کند.

مروری بر هیجانات اخلاقی

سنت­‌‌های موجود کمک بزرگی به شناخت ما از عملکرد اخلاقی و رشد آن کرده است. مروری که داشتیم نشان می‌­دهد که کار‌‌های تحقیقاتی هیجاناتی را شناسایی کرده­‌اند که پاسخ­‌‌های اخلاقی را نسبت به افراد گرفتار (همدردی، همدلی) و در پاسخ به نقض هنجار‌‌های اجتماعی (شرم، گناه، نفرت، اهانت و خشم) باانگیزه می‌­سازند. این‌­ها همگی دستاورد‌‌های بزرگی هستند.

با این حال، یکی از حوزه­‌‌های زندگی اخلاقی که از کانون توجه تحقیقات دور مانده، عمل اخلاقی داوطلبانه در قبال دیگران است. گاهی دیده شده افرادی که ‌میزان بالای تعهد را به دیگران نشان می‌­دهند، همدردی و همدلی بیشتری نیز با دیگران دارند (برای مثال، پنر، ۲۰۰۲)، اما سایر تحقیقات تفاوت معناداری بین همدلی نوعدوستان و افراد دیگر پیدا نکرده­‌اند. این الگو نشان می‌­دهد که همدردی و همدلی به تنهایی برای تبیین عمل اخلاقی داوطلبانه و پایدار کافی نیستند. به علاوه، تلاش­ها برای تبیین نوعدوستی پایدار برحسب متغیر پیچیده­ی استدلال اخلاقی نیز ناامیدکننده بوده­‌اند. عمل اخلاقی داوطلبانه و پایدار را از طریق پژوهش­‌‌های مرسوم بر روی زندگی اخلاقی به سختی می‌­توان درک کرد.

غرور و زندگی اخلاقی

غرور که معمولاً نظریه­‌پردازان اخلاق از آن غافل شده – و وقتی هم به آن پرداخته­‌اند آن را مانعی بر سر راه عمل اخلاقی دانسته­‌اند- شایسته­ توجه بیشتر به عنوان عامل انگیزشی رفتار نوعدوستی است. به ویژه، ما معتقدیم که به حساب آوردن غرور در زندگی اخلاقی می‌­تواند دو مسئله را در فهم تعهد اخلاقی روشن سازد:

(۱) چگونه عمل اخلاقی داوطلبانه و با برنامه در طول زمان پابرجا باقی می‌­ماند، در حالی که زمینه­ فراخوان آن دیگر وجود ندارد؟؛ و

(۲) چرا عمل اخلاقی داوطلبانه، با برنامه و پایدار تا اواخر کودکی و اوایل نوجوانی دیده نمی‌شود‌؟ در بخش­‌‌هایی که خواهد آمد برخی از ادبیات فلسفی و روانشناختی را در زمینه­ این سؤالات بررسی خواهیم کرد.

غرور در متون فلسفه­ اخلاق

فلسفه نیز مانند الاهیات، غرور را نتیجه­ نقصی در منش و برانگیزاننده­ رفتار غیراخلاقی و حتی شرورانه می‌­داند. با این وجود، این دیدگاه همان‌قدر از معنای بسیار کلی غرور برخاسته که از بررسی دقیق غرور و نقش آن در زندگی اخلاقی. همانطور که دیلون (۲۰۰۳) گفته، غرور را معمولاً به عنوان معادل حرمت نفس، اعتماد به نفس و خوددوستی به کار برده‌­ایم، و شاید کاربرد کنونی آن نیز تا حدی استفاده­ این اصطلاحات را به جای هم ممکن سازد. با این حال، استفاده­ محاور‌ه­ای به جای روشن ساختن جنبه­‌‌های منحصر به فرد یک واژه، با معادل ساختن آن با سایر واژه‌­ها ایجاد ابهام می‌­کند. به طور خاص، غرور را می‌­توان واکنش هیجانی مشخصی به یک عمل یا رویداد دانست که (۱) «خود» را به اهدف و استانداردها نزدیک­‌تر می‌­سازد، و (۲) حاصل تلاش فرد است. با در نظر داشتن این ویژگی‌­ها، غرور چه ارتباطی با اخلاق پیدا می‌­کند؟

کریستجانسون (۲۰۰۲) دیدگاهی ارسطویی از ارتباط میان غرور و زندگی اخلاقی ارائه می‌­کند. از نظر او، فردی که فضیلت اخلاق را داراست «هیجانات عارضی غرور و شرم خالص را به عنوان نشانه­‌‌های گذرای موفقیت یا شکست در نظر گرفته، و در خود منبع انگیزشی نیرومندی ایجاد می‌­کند: شرم نقطه­ پایانی قطعی بر مباهات فردی است و باید به هر طریقی از آن اجتناب کرد، در حالی که غرور خالص هدفی به غایت مطلوب است» (ص. ۱۰۶). این مدل پیشنهاد می‌­کند که فضیلت اخلاق تا حدودی بر مبنای سیستمی هیجانی قرار دارد که هم به اعمال فرد و هم به محیط اجتماعی بازخورد دهنده در رابطه با موفقیت و ارزش این اعمال، پاسخ می‌­دهد. افرادی که اعمال ارزشمند در شبکه­ اجتماعی خود انجام می‌­دهند غرور خالص را تجربه می‌­کنند؛ هیجانی بسیار خوشایند که «هدفی به غایت مطلوب» است. رفتار نوعدوستی را نیز می‌­توان دارای این ویژگی­‌ها دانست:

یک سری اعمال که توسط فرد آغاز و کنترل شده و در بیشتر جوامع بسیار ارزشمند تلقی می‌‌شود‌. به علاوه، از آن­جا که رفتار نوعدوستی پایدار – مثلاً کار داوطلبانه­ مکرر در مدرسه- باعث می‌‌شود‌ فرد دریابد که عملش تسط قضاوت اجتماعی دیگران تأیید و تصدیق می‌‌شود‌، در مقایسه با اعمالی که تنها یک بار صورت گرفته­‌اند به احتمال بیشتری توسط تجربه­ غرور تقویت می‌­گردد. بنابراین تجربه­ غرور می‌­تواند انگیزه­ نیرومندی برای رفتار نوعدوستی پایدار باشد.

کریستجانسون (۲۰۰۲) معتقد است روی دیگری از غرور، که وی آن را «مباهات» می‌­نامد، نیز رفتار اخلاقی را حمایت می‌­کند. مباهات یعنی احساس «سربلندی از منش اخلاقی نیکو [ی فرد] و نتایج آن» (ص. ۱۰۵). مباهات نتیجه­ تأمل بر خویشتن و دریافتن ارزش خود به عنوان یک فاعل اخلاقی است. استفاده­ کریستجانسون از مباهات تا حدی بازتاب دیدگاه هیوم است مبنی بر این­که خود-اندیشی می‌­تواند هم احترام به خود و هم احترام به دیگران را به همراه داشته باشد. آن­چه کریستجانسون و هیوم می‌­خواهند به تجزیه و تحلیل زندگانی اخلاقی بیافزایند این نکته است که تأمل درونی بر صفات منشی و اعمال اخلاقی که از آن­ها برمی­آیند، می‌­­تواند تعهد به زندگی اخلاقی را عمیق‌­تر سازد.

غرور در متون روانشناسی اخلاق

بیشتر مطالعات غرور بر روی ارزیابی‌­ها (appraisals)، یا تفسیر‌‌های افراد در رابطه با رویدادها و نتایج آن­‌ها در تجربه­ کردن غرور، تمرکز دارد. این مطالعات تقریباً گسترش همان دیدگاه­ها در رابطه با غرور است که پایه‌­‌‌های مطالعات فلسفی اخلاق را تشکیل می‌­دهند.

تریسی و رابینز (۲۰۰۴) این زنجیره­ ارزیابی را در فراخوانی هیجانات خود-آگاه از جمله غرور پیشنهاد دادند: اول می‌‌­بایست رویداد راه‌­اندای وجود داشته باشد که توجه فرد را به خود معطوف کرده، و بازنمایی‌­‌‌های خودِ بخصوصی را فعال سازد. دوم، این رویداد می‌­بایست مرتبط با هدف یا همخوان با هدف باشد. به بیان دیگر، رویداد می‌­بایست برای فرد و برای آن­چه که قصد دارد بدان برسد مهم و بامعنی باشد. سوم، علت رویداد می‌­بایست به خود نسبت داده شود.

حجم قابل توجهی از تحقیقات تجربی وجود دارد که ثابت می‌­کند این زنجیره­ اسنادی با تجربه­ غرور همخوانی دارد. پژوهشگران از افراد خواستند احساس خود را در صورت داشتن ترکیب­‌‌های متفاوتی از ارزیابی­ نسبت به رویدادها گزارش کنند، و  یافته­ها از انواع مختلف تحقیقات با پیش‌­بینی­‌‌های تریسی و رابینز (۲۰۰۴) همخوانی خوبی دارد. با این حال، تا جایی که ما می‌­دانیم تقریباً هیچ پژوهشی وجود ندارد که انواع ارزیابی­‌‌های افراد را در رابطه با انواع اعمال اخلاقی پایداری که در این فصل به آن می‌­پردایم، بررسی کرده باشد.

فلاسفه و روانشناسان نه تنها الگو‌‌های کلی مشابهی برای ارزیابی‌­‌‌های زیربنایی تجربه­ غرور ارائه می‌­کنند، بلکه در رابطه با این موضوع که غرور چگونه عمل اخلاقی را باانگیزه می‌­کند نیز زمینه­‌‌‌های استدلالی مشترکی دارند. ما با اقتباس از کار‌‌های داویدیو و پِنِر (۲۰۰۴)، به دو راه که از طریق آن غرور باعث تسهیل عمل جامعه‌پسندانه می‌‌شود‌، رسیدیم. از یک طرف، تجربه­ غرور در افراد باعث می‌‌شود‌ طوری رفتار کنند که تصویر بهتری از خود در ذهن دیگران برجای بگذارند – فرضیه­ ارتقای تصویر ذهنی.

راه دوم می‌­تواند این باشد که غرور افراد را به انجام عمل جامعه­‌گرایانه ترغیب می‌­کند تا احساس بهتری در باره­ خود داشته باشند –فرضیه­ ارتقای حالت مثبت. این روش دوم شبیه به ادعای تانجنی (۱۹۹۹) است که «غرور باعث افزایش خود-ارزشمندی افراد، و احتمالاً مهمتر از آن، تشویق رفتار آتی در جهت استاندارد‌‌های ارزشمندی و شایستگی اجتماعی می‌­گردد» (ص.۳۹۵). هر دو دیدگاه در رابطه با غرور با مدل کریستجانسون (۲۰۰۲) از نقش غرور در اخلاق که در بخش قبل بیان شد همخوانی دارند، و هر دو کمک می‌­­کنند چگونگی تعهد افراد را به رفتار‌‌های نوعدوستانه­ داوطلبانه توضیح دهیم.

مقاله‌های مرتبط: 

• نظریه رشد اخلاقی پیاژه
• نظریه رشد اخلاقی کلبرگ
• آیا خجالت نعمت است یا مصیبت؟
• هیجانات خود-آگاه: معرفی پنج ویژگی اصلی
• یک مدل نظری فرآیندی برای هیجانات خود-آگاه

این مقاله فصل هفتم کتاب The Self-Conscious Emotions Theory and Research است که توسط آقای پیوند جلالی، کارشناسی ارشد روان شناسی عمومی دانشگاه علامه طباطبایی، برای انتشار در وب سایت روان حامی ترجمه شده است.