ماهیت رشد
منظور از فرآیندها و دورههای رشد چیست؟ دو مفهوم به ایجاد چارچوبی برای توصیف و درک رشد فرد کمک میکنند: فرآیندها و دورههای رشدی.
فرایندهای زیستی، شناختی و اجتماعی هیجانی رشد الگویی از تغییرات است که با لقاح آغاز میشود و در طول عمر ادامه پیدا میکند. الگو پیچیده است زیرا محصول فرآیندهای زیستی، شناختی و اجتماعی هیجانی است. فرآیندهای زیستی تغییراتی را در ماهیت جسمی افراد ایجاد میکنند: ژنها، رشد مغز، افزایش قد و وزن، تغییرات در مهارتهای حرکتی، تغییرات هورمونی، زمان بلوغ.
فرآیندهای شناختی: به تغییرات در تفکر، هوش، و زبان فرد اشاره دارد.
فرآیندهای اجتماعی هیجانی: مستلزم تغییرات در روابط فرد با دیگران، تغییرات در هیجانها و تغییرات در شخصیت است. این سه فرآیند به طور جداییناپذیری در هم تنیده هستند و در بسیاری از نمونهها دو سویه هستند. به عنوان مثال فرآیندهای زیستی میتوانند بر فرآیندهای شناختی تأثیر بگذارند و بالعکس.
دورههای رشد
تأثیر متقابل فرآیندهای زیستی، شناختی و اجتماعی هیجانی دورههای طول عمر انسان را میسازد. دورهی رشد به یک چارچوب زمانی در زندگی شخص اشاره دارد که با جنبههای معین شرح داده میشود. معمولاً رشد را با هدف سازماندهی و درک این دورهها بررسی میکنیم. پرکاربردترین دوره شامل هشت مرحله است.
دوره پیش از تولد: از زمان لقاح تا تولد است.
نوزادی: دوره رشد از تولد تا ۱۸ یا ۲۴ ماه است. نوزادی زمان وابستگی شدید به بزرگسالان است. در این دوره بسیاری از فعالیتهای روانشناختی -زبان، تفکر نمادین، هماهنگی حسی ـ حرکتی و یادگیری اجتماعی آغاز میشود.
اوایل کودکی: دوره رشدی از پایان نوزادی تا پنج یا شش سالگی است. گاه این دوره سالهای پیشدبستانی نامیده میشود. در این دوره کودکان خردسال میآموزند خودکفاتر شوند، از خود مراقبت کنند، مهارتهای آمادگی را به دست آورند و ساعتهای فراوانی را در بازی با همسالان سپری کنند.
اواسط و انتهای کودکی: دوره رشدی از خود شش تا یازده سالگی است. که به طور تقریبی بر سالهای دورهی ابتدایی و در دبستان منطبق است. کودک در این دوره بر مهارتهای اساسی خواندن، نوشتن، و حساب مسلط میشود. به طور رسمی در معرض جهان بزرگتر و فرهنگ آن قرار میگیرد.
نوجوانی: انتقال از کودکی به اوایل بزرگسالی است که تقریباً در ۱۰ تا ۱۲ سالگی آغاز و در ۱۸ تا ۲۲ سالگی به پایان میرسد. نوجوانی با تغیرات سریع جسمی آغاز میشود. در این دوره تحول جستجوی استقلال و هویت فردی برجسته است. تفکر بیشتر منطقی، خیالی و آرمان گرا است. زمان بیشتری در بیرون از خانواده صرف میشود.
اوایل بزرگسالی: دوره از تحولی است ک در اواخر دهه دوم یا اوایل دهه سوم زندگی آغاز میشود و در طول دهه سوم ادامه مییابد. این دوره زمان ثبات شخصیت و استقلال اقتصادی، به دست آوردن حرفه و برای بسیاری از افراد انتخاب همسر، یادگیری زندگی با فردی دیگر با شیوهای صمیمی، آغاز زندگی خانوادگی، و پرورش کودکان است.
اواسط بزرگسالی دوره رشد است از حدود ۴۰ سالگی تا ۶۰ سالگی. این دوره زمان گسترش مشغله و مسئولیت فردی و اجتماعی کمک به نسل بعدی در کسب مهارت و کارآمدی، پختگی فردی و کسب و حفظ رضایت شغلی است.
اواخر بزرگسالی: دوره رشدی است که دهههای ۶۰ و ۷۰ آغاز میشود و تا زمان مرگ به طول میانجامد. این دوره زمان مرور زندگی، بازنشستگی و سازگاری با نقشهای اجتماعی جدید است که با کاهش نیرو و سلامتی همخوانی دارد. اواخر بزرگسالی طولانیترین دوره را در میان دورههای رشد دارد.
آن دسته از متخصصان تحول در گستره عمر که به طور روزافزونی بر رشد دوران بزرگسالی و پیری تمرکز میکنند، رشد دوران زندگی را بر حسب چهار مرحله توصیف میکنند:
مرحله نخست: کودکی و نوجوانی
مرحله دوم: بزرگسالی نخست، دهه سوم تا دهه ششم
مرحله سوم: حدوداً ۶۰ تا ۷۹ سالگی
مرحله چهارم: حدود ۸۰ سالگی.
در این نظریهها تأکید اصلی روی مراحل سوم و چهارم است. به ویژه با شواهد روزافزون در این باره که افرادی که در مرحله سوم قرار دارند سالمتر هستند و نسبت به پیشینیان خود در نسلهای قبل میتوانند زندگی خود را فعالتر و مؤثرتر هدایت کنند. اما در دههی هشتاد بسیاری سلامت خود را از دست میدهند.
