اختلال شخصیت پارانوئید چیست؟ تعریف، ویژگی‌های تشخیصی و درمان

برای فهم اختلال شخصیت پارانوئید فردی را تصور کنید که بر این باور است همه آدم‌ها قصد دارند به هر نحوی که شده به او آسیب بزنند، سرش را کلاه بگذارند و حتی مأموران مخفی دولت در حال جمع‌آوری شواهدی هستند که برایش پرونده‌سازی کنند و او را به دردسر بیاندازند.

احتمالاً برای بسیاری از شما خواندن این جملات تعجب‌آور است زیرا این الگوی فکری که در اینجا توصیف کردم به طور واضحی غیرمنطقی است. وقتی که پای این الگوهای غیرمنطقی افراطی وسط باشد روانشناسان احتمال وجود اختلال شخصیت پارانوئید را در نظر می‌گیرند.

به نقل از روان حامی، کلید فهم معنای اختلال شخصیت وجود همین الگوهای غیرمنطقی افراطی است. بنابراین، اختلال شخصیت به معنای وجود الگوهای فکر، رفتار و احساسی است که به صورت واضحی افراطی و دور از انتظار هستند به گونه‌ای که می‌توان به راحتی متوجه شد که این الگوی فکری غیرمعقول و غلط است.

اختلال شخصیت چیست؟

پاراگراف اول مقاله، اگرچه غیرمنطقی به نظر می‌رسد و دور از انتظار، اما این الگوی فکری در برخی از افراد، واقعاً وجود دارد. به عبارت دیگر برخی افراد آنقدر نسبت به دیگران بدبین و بدگمان هستند که به هیچ وجه نزدیک آنها نمی‌شوند. او همیشه از دیگران به خاطر رفتارهای آسیب‌زننده‌شان شاکی است حتی اگر دلیل‌هایش بی‌پایه و اساس باشد. او حتی ممکن است بدون هیچ دلیل موجهی نسبت به خیانت همسرش از وی جدا شود. گاهی این احساس خیانت آنقدر در او شدید است که به شدت بی‌رحمانه و خشن رفتار می‌کند.

وقتی کسی تا این حد به صورت افراطی نسبت به دیگران بی‌اعتماد باشد و بر این باور باشد که دیگران قصد آسیب زدن و فریب دادن او را دارند، می‌توان گفت که او مبتلا به «اختلال شخصیت پارانوئید» است.

ویژگی‌های تشخیصی اختلال شخصیت پارانوئید

ویژگی اصلی اختلال شخصیت پارانوئید الگوی بی‌اعتمادی و سوءظن فراگیر به دیگران است به‌طوری‌که انگیزه‌های آن‌ها به‌صورت بدخواهانه برداشت می‌شود. این الگو در اوایل بزرگ‌سالی شروع می‌شود و در موقعیت‌های مختلف وجود دارد.

افراد مبتلا به این اختلال تصور می‌کنند که دیگران آن‌ها را استثمار خواهند کرد، به آن‌ها صدمه خواهند زد، یا آن‌ها را فریب خواهند داد، حتی اگر دلیلی برای تأیید این انتظار وجود نداشته باشد. آن‌ها بر پایه دلیلی جزئی یا بدون هیچ دلیلی گمان می‌کنند که دیگران علیه آن‌ها توطئه چینی می‌کنند و ممکن است در هر لحظه یا بدون دلیل، ناگهان به آن‌ها حمله کنند.

آن‌ها اغلب احساسی می‌کنند که عمیقاً و به طرز جبران‌ناپذیری توسط فرد یا افراد دیگر صدمه دیده‌اند، حتی زمانی که دلیل عینی برای آن وجود نداشته باشد. آن‌ها در مورد وفاداری یا قابل اعتماد بودن دوستان و همکاران خود تردید دارند و به همین خاطر اعمال آن‌ها را برای پیدا کردن شواهدی از نیت‌های خصمانه دقیقاً زیر نظر می‌گیرند. آنها وقتی می‌بینند که می‌شود به دیگران اعتماد کرد یا اینکه دیگران وفاداری خود را نشان می‌دهند سخت متعجب می‌شوند.

افراد مبتلا به اختلال شخصیت پارانوئید مایل نیستند اسرار خود را با دیگران در میان بگذارند یا با آن‌ها صمیمی شوند، زیرا می‌ترسند از اطلاعاتی که در میان می‌گذارند علیه خودشان استفاده شود. امکان دارد آن‌ها از پاسخ دادن به سؤال‌های شخصی خودداری کنند و بگویند که این اطلاعات «به کسی مربوط نیست». آن‌ها از اظهارات محبت‌آمیز یا وقایع خوشایند معانی پنهان تحقیرآمیز یا تهدیدکننده برداشت می‌کنند. برای مثال، فردی که به این اختلال مبتلاست، امکان دارد اشتباه صادقانهٔ یک فروشنده را به‌صورت تلاشی عمدی برای کلاه‌برداری سوءتعبیر کند، یا شوخی اتفاقی یک همکار را به‌صورت حمله‌ای جدی به شخصیت خود برداشت کند. تحسین‌ها اغلب سوءتعبیر می‌شوند (مثلاً تحسین برای دستاورد تازه به‌صورت انتقاد از خودخواهی سوءتعبیر می‌شود؛ تحسین برای یک موفقیت به‌صورت تلاشی جهت فشار آوردن بیشتر برای عملکرد بهتر سوءتعبیر می‌شود). امکان دارد که آن‌ها پیشنهاد کمک را به‌عنوان انتقاد از اینکه به‌قدر کافی نمی‌توانند مستقل عمل کنند در نظر بگیرند.

افراد مبتلا به این اختلال شخصیت به دیگران کینه می‌ورزند و مایل نیستند توهین‌ها، بی‌حرمتی‌ها، یا تحقیرهایی را که فکر می‌کنند دیگران به آن‌ها کرده‌اند، ببخشند. بی‌حرمتی‌های جزئی، خصومت زیاد را برانگیخته می‌کنند و احساسات خصمانه به مدت طولانی ادامه می‌یابند. آن‌ها همواره نسبت به مقاصد زیان‌بار دیگران هوشیارند، اغلب احساس می‌کنند شخصیت یا اعتبار آن‌ها مورد حمله قرار گرفته یا به شیوهٔ دیگری به آن‌ها توهین شده است. آن‌ها فوراً حملهٔ متقابل می‌کنند و به توهین‌ها با عصبانیت واکنش نشان می‌دهند. افراد مبتلا به این اختلال ممکن است به صورت بیمارگون حسود باشند، اغلب بدون دلیل کافی، مشکوک می‌شوند که همسر آن‌ها بی‌وفاست. ممکن است آن‌ها برای تأیید کردن عقاید حسادت خود، «شواهد» پیش‌پاافتاده و اتفاقی گردآوری کنند. آن‌ها می‌خواهند روابط صمیمانه را کاملاً کنترل کنند تا از اینکه به آن‌ها خیانت شود اجتناب ورزند و ممکن است همواره دربارهٔ محل‌ها، اعمال، مقاصد و وفاداری همسر خود سؤال کنند و آن را به چالش بطلبند.

مقاله مرتبط: موسیقی درمان است: تفاوت بین موسیقی و زبان

کنار آمدن با افراد مبتلا به اختلال شخصیت پارانوئید اغلب دشوار است. سوءظن و خصومت بیش‌ازحد آن‌ها ممکن است به‌صورت جروبحث‌های آشکار، شکایت کردن مکرر، یا با کناره‌گیری ظاهراً خصمانه ابراز شود. چون آن‌ها گوش‌به‌زنگ تهدیدهای بالقوه هستند، ممکن است به‌صورت دفاعی، مرموز، یا موذیانه عمل کنند و به نظر برسد که «سرد» و فاقد احساس عطوفت هستند. گرچه ممکن است آن‌ها بی‌طرف، منطقی و بی‌عاطفه به نظر برسند، اما اغلب دامنه‌ای از عاطفهٔ ناپایدار، همراه با اظهارات خصمانه، لجوج و نیشدار را آشکار می‌سازند. ماهیت ستیزه‌جو و مظنون آن‌ها ممکن است پاسخ خصمانه را در دیگران فراخوانی کند که این خود انتظارات اصلی آن‌ها را تأیید می‌کند.

چون افراد مبتلا به اختلال شخصیت پارانوئید به دیگران اعتماد ندارند، نیاز مفرط دارند که به خودشان متکی باشند و به طور افراطی احساس استقلال داشتن کنند. آن‌ها همچنین نیاز دارند کنترل زیادی بر افراد پیرامون خود داشته باشند. آن‌ها اغلب انعطاف‌ناپذیرند، از دیگران عیب‌جویی می‌کنند و قادر به مشارکت نیستند، هرچند که در پذیرفتن انتقاد از خودشان مشکل زیادی دارند.

آن‌ها دیگران را به خاطر نقطه‌ضعف‌های خودشان سرزنش می‌کنند. چون آن‌ها در پاسخ به تهدیدهایی که پیرامون خودشان احساس می‌کنند فوراً حمله متقابل می‌کنند، ممکن است اهل دعوا باشند و اغلب درگیر نزاع‌های قانونی شوند. افراد مبتلا به این اختلال جویای تأیید شدن عقاید منفی پیش پنداشتهٔ خود در مورد افراد یا موقعیت‌هایی هستند که با آن‌ها روبرو می‌شوند و انگیزه‌های بدخواهانهٔ خود را که فرافکنی ترس‌های خودشان هستند، به دیگران نسبت می‌دهند.

افراد مبتلا به اختلال شخصیت پارانوئید ممکن است دچار اختلال افسردگی اساسی شوند و در معرض خطر بیشتر برای آگورافوبی و اختلال وسواس فکری – عملی قرار داشته باشند. اختلالات مصرف الکل و مواد دیگر اغلب روی می‌دهند. به نظر می‌رسد که رایج‌ترین اختلالات شخصیت هم‌زمان اسکیزوتایپی، اسکیزوئید، خودشیفته، دوری جو و مرزی باشند.

اختلال شخصیت پارانوئید، برگرفته از راهنمای تشخیصی و آماری اختلالهای روانی، ترجمه یحیی سیدمحمدی، نشر روان

شیوع

برآورد شیوع برای شخصیت پارانوئید بر اساس زیر نمونهٔ احتمالی از بخش دوم تکرار زمینه‌یابی هم‌زمانی ملی اختلالات ۳/۲ درصد است، درحالی‌که داده‌های زمینه‌یابی همه‌گیرشناسی ملی در مورد الکل و بیماری‌های مرتبط، حکایت دارند که شیوع اختلال شخصیت پارانوئید ۴/۴ درصد است.

شکل‌گیری و روند اختلال شخصیت پارانوئید

ممکن است اولین بار در کودکی و نوجوانی همراه با گوشه‌گیری، روابط نامناسب با همسالان، اضطراب اجتماعی، پیشرفت کم در مدرسه، حساسیت مفرط، افکار و زیان عجیب‌وغریب و خیال‌پردازی‌های نامتعارف آشکار شود. این کودکان ممکن است «عجیب‌وغریب» یا «غیرعادی» به نظر برسند و مایهٔ سربه‌سر گذاشتن دیگران شوند. در نمونه‌های بالینی، به نظر می‌رسد که این اختلال بیشتر در مردان تشخیص داده می‌شود.

ژنتیک ممکن است نقش مهمی در این اختلال داشته باشد. تجربه‌های بدرفتاری داشتن در دوران کودکی عامل مهم دیگری است که مبتلا شدن به این اختلال را ممکن است رقم بزنند.

درمان

درمان می‌تواند در بهبود ایجاد کردن در این بیماری بسیار مؤثر باشد اما اگر بیمار مبتلا به اختلال شخصیت پارانوئید درمان را بپذیرد و به دکترش اعتماد کند. دارودرمانی معمولاً توصیه نمی‌شود چون بیمار تجویز دارو را دلیلی بر آسیب زدن در نظر می‌گیرد. اما می‌توان برای نشانه‌های همراه با پارانویا مانند اضطراب شدید داروهایی مانند دیازپام استفاده کرد. داروهای آنتی سایکوتیک نیز داروهای مؤثری هستند مانند هالوپریدول.

رواندرمانی

رواندرمانی بهترین روش درمان اختلال شخصیت پارانوئید است. افراد مبتلا، مشکلات ریشه‌داری در روابط بین فردی دارند که انجام رواندرمانی را ضروری می‌سازند. درمانگر باید بتواند رابطه خوبی با بیمار مبتلا با اختلال شخصیت پارانوئید برقرار کند. رابطه باید طوری باشد که بیمار بتواند اعتماد کند و احساس مورد مراقبت قرار گرفتن داشته باشد. اما چون اعتماد کردن برای این بیماران خارج از حد تصور آنهاست بنابراین درمان آنها بسیار دشوار است. بسیاری از بیماران در تمام طول زندگی‌شان این نشانه‌ها را تجربه خواهند کرد و نیاز به درمان مداوم و همیشگی دارند.

رایج‌ترین درمان‌هایی که برای اختلال‌های شخصیت وجود دارد عبارت‌اند از: