نظریه روان­کاوی شخصیت:

زیگموند فروید، بنیانگذار مکتب روان کاوی، چهره­‌ی اصلی در نظریه­‌های شخصیت است. در نظریه‌­ی روان­کاوی، اکثر افکار و اعمال انسان تحت تأثیر فرآیندهای ناهشیار (ناخودآگاه) قرار دارد. فروید، پزشک عصب‌­شناس بود و از روش‌­های پزشکی معمولی استفاده ‌می‌­کرد تا بیمارانی را که از انواع اختلالات «عصبی» رنج ‌می‌­بردند، درمان کند. این روش‌­ها معمولاً مفید واقع نمی‌­شد. به همین دلیل، فروید به روش هیپنوتیزم روی آورد، اما خیلی زود آن را کنار گذاشت. بعدها، روش تداعی آزاد را کشف کرد. در این روش، روانکاو به درمانجو ‌می‌­گوید هر چه را که به ذهنش ‌می‌­رسد بلافاصله بگوید.

فروید، با دقت به تداعی‌­های کلا‌می‌ گوش ‌می‌­داد و موضوعات آشکار و نهانی را که در اکثر آنها تکرار ‌می‌­شد کشف ‌می‌­کرد. همچنین، فروید متوجه شد که رویاهای افراد و خاطراتی را که از کودکی به یاد ‌می‌­آورند، هر دو، از این موضوعات آشکار و نهان مملو است.

یکی از مسائل فرآیندی­‌های ناهشیار، باور فروید به دتر‌مینیسم (جبراگرایی) در رفتار انسان است. دتر‌مینیسم یعنی وجود رابطه­‌ی علت و معلولی بین رویدادهای مختلف، رابطه‌­ای که بر اثر آن، رویدادهای قبلی رویدادهای بعد را تعیین ‌می‌­کنند. دتر‌مینیسم با «جبر» فلسفی ارتباط دارد اما متفاوت از آن است.

دتر‌مینیسم روان­شناختی معتقد است که همه­‌ی افکار، احساسات، و اعمال انسان­‌ها، علت دارند. فروید عقیده داشت که همه­‌ی رویدادهای ذهنی علت دارند و علت اکثر آن‌ها، سایق‌­ها و آرزوهای ناهشیار است. او ‌می‌­گفت که همه‌­ی رویاها، شوخی‌­ها، فراموش کار‌‌‌‌ی­‌ها، و اشتباهات لُپی، هدفشان این است که با ارضای تمایلات یا آرزوهای ممنوعه و ارضاء نشده است، از تنش روانی بکاهند. در اینجا بعضی توضیحات فروید و مکتب روان­کاوی درباره‌­ی شخصیت را شرح ‌می‌­دهیم.

مدل مکان‌نگاری روان

مدل مکان‌نگاری روان

در این مدل فروید، ذهن انسان را به سه قمست هشیار، نیمه‎هوشیار، و ناهشیار تقسیم کرده است. فروید، ذهن انسان را به کوه یخی (آیسبرگ) تشبیه ‌می‌­کرد قسمت کوچکی از آن، که در بالای سطح آب مشاهده ‌می‌­شود، از هشیار و نیمه­‌هشیار تشکیل ‌می‌­شود. هشیار همان آگاهی فعلی و لحظه­‌ای است. نیمه هشیار حاوی تما‌می‌ اطلاعاتی است که فعلاً «در ذهن» حضور ندارند اما هر وقت بخواهیم، ‌می‌­توانیم آنها را وارد هشیاری کنیم. قسمت بزرگتر کوه یخی در زیر آب قرار دارد و همان ناهشیار است. ناهشیار انباری مملو از تمایلات، آروزها، خاطرات خارج از دسترس است که بر افکار و اعمال تأثیر ‌می‌­گذارند.

مدل ساختاری روان

اید یا نهاد

به نظر فروید، اید یا نهاد، ابتدایی­‎ترین قسمت شخصیت است، همان قسمتی که بعداً ایگو و سوپرایگو را به وجود ‌می‌­آورد. نهاد در نوزاد تازه متولد وجود دارد و از اصلی‌­ترین نیازها یا سایق­‌ها تشکیل شده است، مثلاً نیاز به خوردن، نوشیدن، دفع ضایعات، اجتناب از درد، و دریافت لذت حسی (یا جنسی). فروید عقیده داشت که پرخاشگری نیز سایق فیزیولوژیک و اصلی است. در واقع، او عقیده داشت که  سایق­های جنسی و پرخاشگری، مهمترین عوامل تعیین کننده‌­ی شخصیت در تمام طول عمر هستند. نهاد بر اساس اصل لذت عمل می‌کند و  ‌می‌­خواهد که این نیازها هر چه زودتر ارضاء شوند. نهاد به طور دایم ‌می‌­خواهد که لذت ببرد و از درد اجتناب کند، و برایش فرقی نمی‌­کند که چه شرایطی بر محیط حاکم باشند: همان چیزی که در نوزادان و کودکان ‌می‌­بینیم.

ایگو یا من

کودکان، خیلی زود یاد ‌می‌­گیرند که اغلب، ارضای بلافاصله‌­ی نیاز، غیر ممکن است. تا زمانی که کسی نیاید و به آنها غذا ندهد، گرسنگی از بین نخواهد رفت. برای راحت شدن از فشار روده ها یا مثانه، باید تا رسیدن به دستشویی صبر کرد. بعضی تمایلات، مثلاً بازی با اندام­های تناسلی خود یا کتک زدن دیگران، تنبیه خواهد شد. همزامان با توجه کردن به واقعیات زندگی، قسمت جدید شخصیت ظهور ‌می‌­کند. ایگو از اصل واقع‌بینی پیروی ‌می‌­کند. اصل واقع بینی یا واقعیت­‌گرایی ‌می‌­گوید که باید ارضای نیازها، تا فراهم آمدن شرایط مناسب، به تعویق بیفتد. به این ترتیب، ایگو مدیریت اجرایی در شخصیت را بر عهده ‌می‌­گیرد. ایگو است که تص‌می‌م ‌می‌­گیرد کدام تمایلات نهاد و به چه شیوه­ای، باید ارضاء شود. ایگو، بین مطالبات اید، واقعیات دنیا، و مطالبات سوپرایگو، واسطه قرار ‌می‌­گیرد.

سوپرایگو

سو‌مین قسمت شخصیت، سوپرایگو نام دارد. سوپرایگو، درباره­‌ی صحیح یا ناصحیح بودن اعمال انسان از نظر اخلاقی قضاوت ‌می‌­کند. سوپرایگو، تصویر نمایدن از ارزش­‌ها و اخلاقیات جامعه و نهادینه شدن در فرد است. سوپرایگو، که همان وجدان است، تصویری از فرد ارائه ‌می‌­دهد که، از لحاظ اخلاقی، همان چیزی است که او دوست دارد باشد، یعنی ego ideal یا خودآرمانی.

اجزای سه­‌گانه‌­ی شخصیت معمولاً در کشمکش دایمی‌ به سر ‌می‌­برند. اید ‌می‌­خواهد نیازهایش بلافاصله ارضاء شود، و ایگو، آنها را دائماً به تعویق ‌می‌­اندازد. سوپرایگو نیز باید، به عنوان قاضی، دایماً بین آن دوم وساطت کند، زیرا رفتارهای مختلف، معمولاً کدهای اخلاقی او را رعایت نمی‌­کنند.

مکانیسم­‌های دفاعی

یکی از قوانینی که فروید آن را بسیار دوست داشت، اصل حفظ انرژی بود. طبق اصل حفظ انرژی، ‌می‌­توان انرژی را به شکل‌­های مختلف در آورد اما ن‌می‌­توان آن را به وجود آورد یا از بین برد. فروید به این نتیجه رسید که انسان­‌ها نیز سیستم­‌های انرژی محدودی دارند. انرژی روانی (ذهنی)، در تک تک افراد، مقدار خاصی دارد که نه کم ‌می‌­شود و نه زیاد. فروید این انرژی روانی رالیبیدو نا‌مید. لیبیدو کلمه‌­ی لاتین برای شهوت است. ابتدا، فروید لیبیدو را با انرژی جنسی معادل ‌می‌­دانست، اما با انبوه­‌تر شدن شواهد مخالف، این مفهوم را گسترش داد تا انرژی مربوط به همه‌­ی غرایز زندگی، از جمله سکس، گرسنگی، و تشنگی را نیز در بر گیرد. مطرح کردن انرژی روانی لیبیدو، منعکس کننده‌­ی باور فروید به اولیه‌ی و اصلی بودن سایق جنسی است.

طبق یکی از فرضیه‌­های اصل حفظ انرژی، اگر عمل یا ‌میل ممنوع‌ه­ای سرکوب شود، انرژی آن به دنبال مفر در جای دیگری از کل سیستم خواهد گشت و گاهی، برای عبور از مرز، گریم خواهد کرد و با لباس مبدل از درون سیستم خارج خواهد شد. مطالبات و ا‌میال نهاد، حاوی انرژی روانی است و این انرژی باید به نحوی نشان داده شود و ممانعت از بروز تمایلات، آنها را از بین نخواهد برد. مثلاً، ‌میل به پرخاشگری ممکن است، در لباس مبدل، به صورت مسابقات اتوموبیل رانی، شطرنج بازی، طعنه­زنی و متلک انداختن، نشان داده شود. رؤیاها و عارضه­‌های نوروتیک نیز جلوه­‌هایی از انرژی روانی هستند که فرد نمی‌­تواند آنها را به طور مستقیم نشان دهد.

افرادی که دوست دارند کارهای ممنوعه انجام دهند، به اضطراب دچار ‌می‌­شوند. یکی از روش­های کاهش اضطراب، نشان دادن تمایلات در لباس مبدل است، به طوری که نه جامعه و نه نماینده­ی درونی آن (سوپرایگو) متوجه آن نشوند و، در نتیجه، فرد را مجازات نکنند. فروید و یکی از دخترانش به نام آنا، از مکانیسم­های دفاعی نام ‌می‌ برند که در چنین مواقعی به داد فرد ‌می‌­رسند. مکانیسم دفاعی عبارت است از روشی سیستماتیک برای اجتناب از اضطراب یا کاهش آن.

همه­‌ی انسان­ها گاهی از مکانیسم­های دفاعی استفاده ‌می‌­کنند. مکانیسم­های دفاعی کمک ‌می‌­کنند تا با مشکلات موقتاً کنار بیایم و برای مقابله­‌ی مستقیم با آنها آمادگی بیشتری پیدا کنیم. مکانیسم­های دفاعی سلامت روانی افراد منجر ‌می‌­شوند.

واپس‌رانی

فروید عقیده داشت که واپس رانی یکی از مکانیسم­های دفاعی اولیه و مهمترین آنهاست. در واپس رانی، ا‌میال یا خاطرات بسیار ترسناک یا دردناک، به آگاهی (خودآگاهی) ممنوع الورود ‌می‌­شوند. خاطراتی که خجالت، عذاب وجدان، یا سرزنش خویشتن را موجب ‌می‌­شوند، معمولاً به درون ناخودآگاه واپس رانده ‌می‌­شوند.

واپس رانی با سرکوب تفاوت دارد. سرکوب، فرآیندی خودآگاه و ارادی است که طی آن، فرد ا‌میال و خواسته­‌های خود را کنترل و مهار ‌می‌­کند، یا این که به طور موقت، خاطرات ناراحت کننده را کنار ‌می‌­گذارد و به آنها فکر ن‌می‌­کند. انسان­ها از افکار سرکوب شده آگاهند اما از ا‌میال، آرزوها، یا خاطرات واپس رانده شده، آگاه نیستند.

فروید عقیده داشت که واپس رانی خیلی کم به موفقیت کامل منجر ‌می‌­شود. ا‌میال واپس رانده شده معمولاً ‌می‌­خواهند، به زور و کلک، وارد هشیاری شوند، فرد مضطرب ‌می‌­شود (هر چند دلیلش را ن‌می‌­دانم) و از سایر مکانیسم­های دفاعی استفاده ‌می‌­کند تا به ا‌میالی که به طور نصفه – نیمه واپس رانده شده‌­اند، اجازه‌­ی ورود به هشیاری ندهد.

دلیل‌تراشی

با مکانیسم دلیل‌تراشی، فرد رفتارها یا افکاری را که ممکن است اضطراب به وجود آورند، به طور منطقی توجیه ‌می‌­کند یا توضیح ‌می‌­دهد. در دلیل­‌تراشی، یا توجیه منطقی، ایکو با منطق (هر چند غلط)، پیامدهایی را توجیه ‌می‌­کند که اگر به نحوی تبرئه نشوند، ممکن است ناراحتی ایجاد کنند. مردم، در هر تلاش برای پیدا کردن دلیل قانع‌­کننده به جای دلیل واقعی، تعدادی بهانه فراهم ‌می‌­آورند.

فرافکنی

همه‌­ی ما صفات نامطلوبی داریم که مالکیت آنها را، حتی پیش خودمان، قبول نمی‌­کنیم. مکانیسم دفاعی فرافکنی کمک ‌می‌­کند تا به خودمان بقبولانیم که چنین صفات ناپسندی را نداریم. در فرافکنی، فرد صفات نامطلوب خود را، آن هم به مقدار بسیار زیاد، به دیگران نسبت ‌می‌­دهیم. فرافکنی، در واقع نوعی دلیل‌تراشی است، اما چون خیلی رواج دارد ‌می‌­توانیم آن را جداگانه مطرح کنیم.

انکار

یکی از ابتدایی­‌ترین مکانیسم­های دفاعی، انکار است. انکار یعنی محافظت از خود در برابر وقایع تلخ، از طریق قبول نکردن یا باور نکردن آنها. انسان‌­ها مرگ، بیماری، و سایر رویدادهای دردناک و ترسناک را انکار ‌می‌­کنند. گاهی انکار واقعیت ممکن است از مواجه شدن با آنها بهتر باشد. در بحران­‌های جدی، انکار ‌می‌­تواند به فرد زمان کافی دهد تا «سرفرصت» و با سرعتی کمتر، با واقعیت‌­­های ناراحت‌کننده مواجه شد.

جابه‌جایی

مکانیسم دفاعی جابه‌جایی یعنی انتقال احساسات یا رفتارها از موضوعی خطرناک به موضوعی که خطر کمتری دارد. کارمندی که از دست رئیسش عصبانی است، ممکن است سکوت کند، بعد به خانه برود و سر زن یا بچه داد بکشد. محدودیت­‌ها و الزام‌های اجتماعی معمولاً افراد را مجبور ‌می‌­کنند تا خشم خود را نگهدارند و آن را سر کسانی خالی کنند که بیشتر از همه دوستشان دارند.

فروید عقیده داشت که جابجایی بهترین روش برای کنترل پرخاشگری و ‌میل جنسی است. نمی‌­توان سایق‌­های اولیه را تغییر داد اما ‌می‌­توان هدف یا شیئی را که موضوع سایق­‌ها را تشکیل ‌می‌­دهد تغییر داد. ‌می‌­توان گروهی از ا‌میال جنسی را، که نشان دادن آنها به طور مستقیم ممنوع است، به طور غیر­مستقیم نشان داد، مثلاً از طریق هنر، شعر و موسیقی. ا‌میال پرخاشگرانه نیز ممکن است به صورت ورزش‌­های رز‌می‌، که مورد قبول جامعه است، نشان داده شود.

واکنش وارونه

واکنش وارونه عبارت است از طرز فکر یا نگرشی که با تمایل یا آرزوی سرکوب شده تضاد دارد و در واکنش به آن جلوه ‌می‌­کند. به این ترتیب، واکنش وارونه ابتدا یک سرکوب و بعد سرمایه­‌گذاری متقابل در چیزی متفاوت اما با نیرویی یکسان است. در واکنش وارونه، یک ویژگی شخصیتی به یک ویژگی شخصیتی دیگر تغییر «شکل» ‌می‌­دهد یا به گفته­‌ی انگلیسی زبانان، «form» trans (متحول) ‌می‌­شود. ویژگی دوم معمولاً از لحاظ اجتماعی مقبول‌تر است. به طور کلی، ویژگی شخصیتی حاصل از واکنش وارونه دو حالت دارد: افراطی بودن و رشد سریع.

والایش (تصعید)

والایش یا تصعید، عبارت است از فرآیند ناخودآگاه حل آرزوهای ناکام از طریق فعالیت­‌هایی که از نظر اجتماعی مقبول است. فروید عقیده داشت که ‌می‌­توان هنر، موسیقی، رقص، شاعری، تحقیق علمی‌، و سایر فعالیت­‌های خلاقانه را، برای کاتالیزه کردن انرژی‌­های مختلف در جهت رفتارهای سازنده، به کار گرفت. ساده‌­ترین حالت از والایش زمانی است که فرد با همکاری یا برادرش دعوا ‌می‌­کند ولی بعد از برگشت به خانه، به جای خالی کردن خشم خود برسر فرزند یا همسر (جابجایی)، بیرون ‌می‌­رود و مدتی در پارک قدم ‌می‌­زند.

بازگشت

یکی دیگر از مکانیسم‌­های دفاعی، بازگشت است. در بازگشت، فرد به زمان گذشته بر ‌می‌­گردد و به مرحله­‌ای از زندگی ‌می‌­رود که در آن اضطراب کمتری داشته و مسئولیت­هایش کمتر و سبک­تر بوده است.

عنوان: نظریه روانکاوی شخصیت 

منبع: زمینه روانشناسی هیلگارد