اهداف رفتارهای اشتباه کودکان:
در روانشناسی کودک یک اصل مهم رفتاری وجود دارد به نام «هدفمندی رفتار». این اصل بیان میکند که رفتار کودک هدفمند است. یعنی کودک هر نوع رفتاری را (مطلوب یا نامطلوب) برای رسیدن به هدف انجام میدهد. در ظاهر شاید ساده باشد اما روانشناسی کودک نشان میدهد که این اصل چقدر عمیق و معنادار است و چگونه میتواند تأثیرهای شگرفی بر روابط کودک با والدین و اطرافیان بگذارد. در ادامه با روان حامی همراه باشید.
کودکان شدیداً به دنبال تعلق داشتن هستند. نیاز و میل به تعلق داشتن، یکی از ضروریترین نیازهای انسان است که از لحظه تولد تا مرگ در او زنده است. اگر کودک احساس تعلق داشتن بکند و خانواده و اجتماع به این نیاز او پاسخ مناسب بدهند، مشکلات ناچیزی وجود خواهد داشت. کودک از طریق همکاری کردن و مشارکت داشتن، احساس مفید بودن و تعلق داشتن میکند. اما اگر کودک دلسرد شده باشد احساس تعلق او محدود میشود.
کودک برای احساس تعلق داشتن، گاهی دست به رفتارهای مخرب می زند
کودک تلاش میکند برای ارضای احساس تعلق خود هر طور شده، جایگاهی پیدا کند؛ خواه از طریق رفتار مناسب یا رفتار مخرب.
وقتیکه خانواده و اجتماع پاسخ مناسبی به ارضای احساس تعلق کودک ندهند، کودک نومیدانه از ۴ هدف اشتباه برای رسیدن به هدف خود استفاده میکند. لازم است این اهداف اشتباه را بشناسیم.
- میل به توجه بیشازحد
کودک به اشتباه تصور میکند هنگامی میتواند مهم باشد که دائماً مرکز توجه اطرافیان باشد. او مهارتهای فوقالعادهای برای جلبتوجه دیگران به دست میآورد. “اگر تو به من توجه نکنی من چیزی نیستم. من فقط وقتی جایگاه دارم که تو مشغول من باشی. بنابراین، من دست به هر رفتاری میزنم که تو را به خودم مشغول کنم”.
کودک از روشهای منفی برای جلب توجه استفاده می کند
کودک در این شرایط تمامی روشهای مشغول کردن دیگران به خود را پیدا میکند. اگر جذاب بودن و انجام رفتارهای مثبت و مورد انتظار، موجب جلبتوجه دیگران به کودک نشود، او به انجام رفتارهای مخرب روی میآورد. کودکی را تصور کنید که پیشرفت تحصیلی ضعیفی دارد، بیانضباط است و تبدیل به دلق کلاس شده است. این کودک از آنجا که نتوانسته بهطور مثبت احساس تعلق به مدرسه داشته باشد، از طریق رفتارهای تمسخرآمیز و حتی سبک کردن خویش به دنبال کسب جایگاه و ارضای احساس تعلق خود است. بنابراین، کودک برای احساس تعلق ممکن است گریه و زاری کند، تنبلی کند، دیگران را کتک بزند و یا هر روش مخرب دیگری برای جلبتوجه دیگران را انجام دهد. اگر دیگران از این هدف اشتباه رفتاری کودک آگاه نباشند و به اشتباه به این رفتارهای نامطلوب او توجه کنند، موجب تقویت رفتارها میشوند.
کودکان بهطور طبیعی به توجه اطرافیان (والدین، معلمان، همسالان و …) نیازمندند. آنان به توجه، آموزش، محبت و همدردی ما نیاز اساسی دارند. اما باید کاملاً آگاه و مواظب باشیم تا با انجام رفتارهای مخرب به این نیازهای آنان پاسخ ندهیم و روشهای غلط آنان در یافتن جایگاه را ناخواسته و به اشتباه تقویت نکنیم. کاری را که لازم است انجام دهیم، تشخیص بین توجه مناسب و توجه نامناسب است. اگر رفتار کودک با شرایط و موقعیت همخوانی دارد، توجه مناسب و اگر ناهمخوانی داشت کودک بهاحتمالزیاد دنبال توجه بیش از حد است. دیگر اینکه هر فرد در محیط (خانواده، مدرسه و …) مشارکت و همکاری را که لازم است داشته باشد، به دست آورد. این کار به هنر و مهارت اطرافیان بستگی دارد.
اصل هدفمندی رفتار و انتخاب اهداف اشتباه رفتاری در مورد تمامی افراد صدق میکند. مثلاً هنگامی که یک فرد برای جلبتوجه همسرش تلاش میکند برای مدتی از او فاصله بگیرد، به دنبال کسب جایگاه از دست رفته خویش و احساس تعلق داشتن است اما با یک هدف رفتاری اشتباه. اگر همسر نیز پس از اخم کردن و فاصله گرفتن، به او توجه بیش از حد کند، این شرایط موجب میشود تا به مرور زمان فرد یاد بگیرد تا با استفاده از این رفتار اشتباه به دنبال دریافت توجه همسرش باشد. افرادی را که اقدامهای غیرقانونی و جرم مرتکب میشوند نیز اهداف اشتباه رفتاری را در کسب جایگاه انتخاب کردهاند. آنان به دلیل عدم احساس تعلق به اجتماع، تلاش میکنند تا با چنین اقدامهایی جایگاه خود در اجتماع را به دست آورند؛ زیرا از طریق رفتارهای اجتماع پسند، امکان کسب جایگاه و احساس تعلق اجتماعی برایشان فراهم نبوده است.
- نزاع برای قدرت
کودک سعی می کند تا با شکست دادن والدین یا اطرافیان، از قدرت استفاده کند.
دومین هدف اشتباه رفتاری، نزاع برای قدرت است. نزاع برای قدرت عموماً هنگامی بروز پیدا میکند که پدر، مادر یا دیگر اطرافیان برای مدتی تلاش میکنند تا با استفاده از زور مانع توجهطلبی بیش از حد کودک شوند. در چنین وضعیتی، کودک مصمم میشود تا با شکست دادن والدین یا اطرافیان، از قدرت استفاده کند. کودک با سرپیچی کردن از دستورهای والدین، احساس رضایت زیادی را به دست میآورد. او تصور میکند اگر از دستورها پیروی کند و در برابر قدرت بزرگتری تسلیم شود، احساس ارزش شخصی خود را از دست میدهد. این ترس از مغلوب شدن در برابر قدرتی بزرگتر برای برخی از کودکان واقعیتی نابودکننده است و موجب تلاشهای وحشتناک آنان برای اثبات قدرتشان میشود.
تشخیصِ تفاوت بین توجهطلبی بیش از حد و نزاع برای قدرت اهمت دارد. نزاع برای قدرت هنگامی وجود دارد که والد و کودک هر یک تلاش میکنند تا رئیس بودن خود را به دیگری نشان دهند. یکی از تفاوتهای مهم برای تشخیص تفاوت بین این دو وضعیت، توجه به رفتار کودک هنگام اصلاح است. اگر هدف کودک صرفاً جلبتوجه باشد، هنگامی که سرزنش میشود حداقل برای مدتی رفتار مخرب را کنار میگذارد. اما اگر هدف او نزاع برای قدرت باشد، تلاشهایی که برای متوقف کردن رفتار مخرب او انجام میشود، فقط باعث تشدید و ادامه رفتار مخرب او خواهد شد.
- انتقام گرفتن
انتقام گرفتن سومین هدف اشتباه رفتاری کودک است. این هدف اشتباه از تشدید و ادامهی نزاع قدرت بین کودک با اطرافیان ناشی میشود. هنگامی که والد و کودک در نبرد قدرت بهشدت درگیر میشوند و هر یک تلاش میکند بر دیگری غلبه کند، تعاملی از انتقام شکل میگیرد. کودک ناامیدانه از شکست در نزاع قدرت و از روی دلسردی و به عنوان تنها ابزار برای حفظ و نشان دادن احساس مهم بودن، اقدام به انتقام گرفتن میکند. در چنین شرایطی، کودک متقاعد میشود که قدرتی ندارد و نمیتواند کاری کند که دوست داشته شود و فقط در صورتی به حساب میآید که به دیگران آسیب برساند، همانطور که دیگران به او آسیب رساندهاند. بدین ترتیب هدف اشتباه او انتقام گرفتن میشود.
کودک با رفتار مخرب دیگران را متقاعد می سازد
هنگامی که کودک از تلاشهایش برای کسب جایگاه دلسرد میشود، خودش را فردی بد و غیرقابل دوست داشتن میبیند و چون رفتارش مخرب است در متقاعد کردن دیگران بسیار موفق عمل میکند. کودکی که در چنین شرایطی قرار دارد بیشتر از هر چیز به دلگرمی نیاز دارد. والدین و اطرافیان باید از طریق احساس همدلی، درک و پذیرش کودک به او کمک کنند تا جایگاه خود را پیدا کند. این کودک اگر تنبیه شود، صرفاً به معنای تائید باور اشتباهش مبتنی بر بد بودن خودش است. تنبیه همچنین موجب میشود انگیزه بیشتری برای ناراحت کردن دیگران به کودک داده شود که به تلافیجویی، انتقامگیری و ناراحتیهای بیشتر او منجر خواهد شد.
- اثبات بیلیاقتی و عدم شایستگی
کودک کاملاً دلسرد به کلی تسلیم میشود. او باور دارد که هیچ شانسی برای موفقیت با هیچ روشی، جه سازنده و چه مخرب، ندارد. او تبدیل به کودکی ناتوان میشود و از این ناتوانی استفاده میکند. کودکی که در چنین شرایطی قرار دارد با استفاده از بزرگ جلوه دادن ناتوانی واقعی یا خیالی خود از انجام دادن تکالیفی که در آنها انتظار شکست دارد، خودداری میکند. کودکی که کودن به نظر میرسد اما درواقع کودک نیست، معمولاً به خاطر احساس دلسردی و ناامیدی، کندی خود را ابزاری برای اجتناب از هرگونه تلاش میکند و از این طریق سوءاستفاده میکند. درواقع تصور کودک اینگونه است “اگر من کاری انجام دهم، شما خواهید فهمید که چقدر بیارزش هستم. پس من را به حال خودم رها کنید”. این کودکان دیگران را به خدمت نمیگیرند، آنان فقط قطع امید میکنند. هرگاه مادر بگوید “من از او ناامید شدهام! دلیلی ندارد که از او بخواهید کاری انجام دهد”. باید مطمئن باشد این دقیقاً همان چیزی است که کودک از او میخواهد. به نظر میرسد کودک میخواهد به دیگران بگوید “از من قطع امید کنید، فایدهای ندارد و من بیارزش و ناتوانم. مرا به حال خودم بگذارید”. البته برداشت کودک از خودش غلط است. کودک این نگرش منفی و نادرست در مورد خودش را از طریق مجموعهای از تلاشهای ناامیدانه و تجارب منفی که او آنها را موانعی عبور ناپذیر میبیند و برای همین دلسرد شده است، به وجود آمده است. هیچ کودکی بیارزش نیست!.
هنگامی که ما این ۴ هدف اشتباه رفتاری کودک را بشناسیم، مبنایی برای انجام رفتار درست در برابر او خواهیم داشت. در هیچ شرایطی نباید به کودک گفت که رفتار او بر مبنای یکی از این اهداف اشتباه است. مثلاً نباید به کودک گفته شود که هدف تو از انجام این کار، لجبازی کردن یا جنگ قدرت است. این کار میتواند بهشدت آسیبرسان باشد. دانش روانشناختی چیزی است که به عنوان مبنایی برای انجام واکنشهای و اقدامهای عملی درست از آن استفاده میشود نه به عنوان سلاحی علیه کودک. اگر والدین یا افراد دیگر بخواهند در برابر کودک برخلاف این رفتار کنند، نشانگر این است که احتمالاً درگیر برخی مشکلات سلامت روانشناختی هستند. کودک از این اهداف اشتباه رفتاری خود کاملاً ناآگاه و بیاطلاع است. میتوان کودک را از این اهداف پنهان رفتاری آگاه کرد، اما این عمل افشاگرانه به ظرافت نیاز دارد و باید توسط اشخاصی که آموزش حرفهای و صلاحیت این کار را دارند گذاشته شود.
با این حال، هرگاه ما از هدف اشتباه کودک آگاه شدیم، میتوانیم منظور او از انجام رفتار اشتباهش را بفهمیم و بر مبنای آن واکنش و اقدام درست انجام دهیم. اگر فواید مورد علاقه کودک را حذف کنیم و ناخواسته در دام تقویت رفتارهای نادرست او نیفتیم، تمام تلاشها و رفتارها نامناسب او برای کسب جایگاه، بیفایده خواهد شد و کودک یاد میگیرد تا برای کسب جایگاه در روش و رفتار خود تجدیدنظر کند.
هنگامی که تشخیص دادیم کودک در حال توجهطلبی بیش از حد است، میتوانیم از توجه بیش از حد به او و تسلیم شدن در برابرش خودداری کنیم. مادری که نسبت به توجهطلبی افراطی کودک، بیتوجهی نشان دهد به کودک یاد میدهد که با انجام این رفتار مخرب به خواستهات نخواهی رسید. هنگامی که خود را درگیر نزاع قدرت دیدیم میتوانیم از موقعیت دور شویم و در مبارزه و جنگ قدرت با کودک درگیر نشویم. هنگامی که شما میدان را خالی میکنید و از آن دور میشوید کودک هیچ منفعتی از پیروزی در میدان خالی نخواهد برد. هرگاه هدف کودک آسیب رساندن به ما باشد، میتوانیم با آگاهی از دلسردی عمیق او، احساس درماندگی و آسیب نکنیم و از انتقامگیری بهوسیله تنبیه، خودداری کنیم. با انجام ندادن این کار و فراهم کردن تجربههایی برای کودک تا بتواند تواناییهای خودش را کشف کند و به اطرافیان نشان دهد، از ناامیدی و دلسردی او جلوگیری کردهایم.
موضوع مهم دیگری که والدین لازم است از آن آگاه باشند این است که شما به عنوان پدر یا مادر، صرفاً میتوانید تلاش کنید تا کودک را در جهت تغییر در رفتار برانگیزید اما ممکن است همیشه موفق نشوید، حتی اگر کار درست را انجام دهید! انتظار موفقیت داشتن در همه زمانها، انتظاری غیرممکن از خود است که ممکن است به استرس فرزندپروری را در شما تشدید کند و به شما آسیب بزند. کنترل و هدایت کامل همه عواملی که بر بروز رفتار کودک تأثیرگذارند (مانند ژنتیک، همسالان، مدرسه و جامعه) همیشه در دستان شما نیست. آنچه اهمت دارد این است که شما از طرف خودتان از انجام کار درست در برابر کودک مطمئن باشید و بدانید که هر کودک در مورد کاری که انجام خواهد داد، خودش تصمیم میگیرد. بدانید که این مسئله متعلق به خود کودک است و این موضوع بخشی از مفهوم برابری است.
برای مدیریت کودکان بهتر است خود را به مهارتهای مورد نیاز مجهز شوید
بسیاری از مشکلاتی که کودکان با آنها روبرو هستند را میتوان به شیوهای گامبهگام حل کرد. مهمترین کار این است که شما مجهز به مجموعه مهارتهایی شوید که بتوانید از آنها در موقعیت مناسب خود، استفاده کنید و بدانید که در هر شرایطی کدام شیوه رفتاری مفید و کدام غیرموثر است. برای اکثر والدین در بیشتر موقعیتها، دانستن کاری که در لحظه خاصی انجام شود و کاری که نباید انجام شود، کفایت میکند. با این حال، در بسیاری از موارد نیز ممکن است هدفهای اشتباه بدرفتاری کودک و باورها و نگرشهای نادرست او آنچنان شدید و پایدار است که به چیزی بیشتر از یک واکنش درست به رفتارهای گوناگون مخرب او نیاز است. ممکن است لازم باشد روی بررسی نگرشها و باورهای منفی کودک و الگوی منش و رفتار او کار شود. یا ممکن است درک و فهم و بینش عمیقتر و گستردهتری از ماهیت پنهان رفتارهای مخرب او به دست آورد. در صورتی که چنین چیزی نیاز شد، والدین میتوانند از شرکت در گروههای آموزش والدین یا مراکز مشاوره کودک و دریافت مشاورههای تخصصی در زمینه روانشناسی کودک و خانواده، استفاده کنند. همچنین، ممکن است به مطالعه و کسب اطلاعات دقیق درباره روانشناسی کودک نیز نیاز باشد. چیزی که ما در اینجا ارائه دادهایم، توضیحاتی در مورد شیوههای روزمره رفتار با کودک است. برخی از این شیوهها به مادران به ستوهآمدهای که برای تأثیر گذاشتن بر کودک ابتدا باید توانایی و قدرت عظیم خود را برای این کار کشف کنند، کمک خواهند کرد.
درنهایت اینکه، والدین و اطرافیان لازم است بدانند که چگونه با کودکان رفتار کنند. هرچقدر والدین بتوانند کودکانشان را بیشتر درک کنند، در ساختن تصویر دقیقتری از زندگی، تغییر مسیر، پذیرش ارزشهای اجتماعی و دستیابی به زندگی رضایتمندانهی توأم با آرامش، موفقتر خواهند بود.
عنوان: اهداف رفتارهای اشتباه کودکان
منبع: کتاب کودکان خوشبخت. تألیف رودولف درایکورس-ویکی سولتس. ترجمه دکتر حمید علیزاده و علیرضا روحی. با اندکی دخل و تصرف
گردآورنده: حجت پیرزادی، دانشجوی دکتری کودکان استثنایی دانشگاه علامه طباطبایی
مقالات مترتبط با فرزندپروری
تنبیه چیست و چه معایبی دارد؟ چه جایگزینی برای تنبیه وجود دارد؟
کودک سالم کودکی است که در فرآیند رشد خود و به اقتضای وضعیت رشد عقلانیاش کارهایی را انجام میدهد که ممکن است باب میل والدین نباشد. تنبیه میتواند برای... بیشتر بخوانید
برای درمان لجبازی کودک چه کنیم؟ چرا کودک لجبازی داریم؟
بر اساس طبقه بندی DSM5 از اختلالات، افراد لجباز و نافرمان با ویژگیهای زیر معرفی میشوند: – اغلب به طور فعال از انجام دادن خواستهها و رعایت قوا... بیشتر بخوانید
چطور سبک فرزند پروری شما احتمال ابتلا به وسواس را در کودکتان افزایش میدهد؟
وسواس فکری عملی یکی از اختلالات اضطرابی است. افراد مبتلابه این اختلال افکار ناخواسته و مزاحمی دارند که محتواهای متفاوتی ازجمله آلودگی، داشتن بیماری، ل... بیشتر بخوانید
ناتوانایی یادگیری چیست و بازیهای مربوط به آن کدام است؟
ناتوانایی های یادگیری، مشکلی است که در یک یا چند فرآیند روانشناختی پایه وجود دارد و در درک یا استفاده از زبان گفتاری یا نوشتاری کودک اثر میگذارد. ای... بیشتر بخوانید
فرزندپروری چیست؟ نظریه بامریند در مورد سبکهای فرزندپروری
خانواده اولین و مهمترین بافت اجتماعی را برای رشد فرد فراهم میسازد. اصطلاح فرزندپروری از ریشه پریو (pario)به معنی «زندگیبخش» گرفته شده است.... بیشتر بخوانید
آیا فرزند شما در یک رابطهی دوستی پرخطر قرار دارد؟
هفت راهکاری که برای کمک به یک کودک وجود دارد که ممکن است در یک رابطهی ناسالم و پرخطر به دام افتاده باشد. با روان حامی همراه باشید. گریههای آخر... بیشتر بخوانید
دعوا های ناجور: دفترچه راهنمای حل تعارض های زوجی و خانوادگی
جامعه پیچیده تر شده است و در این موضوع شکی نداریم . همه انواع روابط ما متاثر از این پیچیدگی اند ، و مهم ترین جامعه ای که با آن درگیر هستیم خانواده است... بیشتر بخوانید
مرگ آموزی به کودک: چگونه به فرزندم مفهوم مرگ را آموزش دهم؟
مرگ یک عزیز بسیار دردآور است و طبیعی ست که آرامش روانی شما را به هم ریخته و خلقتان را افسرده کند. علیرغم اینکه شما را درک میکنیم و برای کمک به شما آم... بیشتر بخوانید
اصول انضباط مثبت : قسمت دوم
انضباط مثبت در فرزندپروری چیست و چه اصولی دارد؟ قسمت دوم در بخش اول، پس از ارائهی مفهوم و اصول انضباط مثبت و بیان معیارهای آن در مبحث فرزندپروری، به... بیشتر بخوانید
رفتارهای جنسی دوره کودکی: ویژهی دوره پیشدبستانی
رفتارهای جنسی کودکان پیشدبستانی: چه چیزی نرمال است؟ رفتارهای جنسی کودک در این مرحله ممکن است شوکه کننده باشد، به خصوص اولین مرتبهای که آن رفتارها را... بیشتر بخوانید
