اختلال وسواسی جبری چیست؟
برای همه ما پیش‌آمده است که برخی از کارهای روزانه‌مان را دوبار یا بیشتر چک کنیم تا از انجام دادن آن‌ها مطمئن شویم. یا اینکه قبل از رفتن به یک سفر طولانی، وسایل لازم را چندین بار چک کنیم تا چیزی جا نگذاشته باشیم.
اما برای کسی که به اختلال وسواسی ـ جبری مبتلا شده است این چک کردن‌ها وقت بسیار زیادی را از او می‌گیرد. این رفتارها نه‌تنها برای موارد مهم مانند مسافرت بلکه برای چیزهایی که اهمیت کمتری هم دارند انجام می‌شود، ازاین‌رو فرد مبتلا در طول روز مجبور است که زمان زیادی را صرف چک کردن بکند. اختلال وسواسی ـ جبری از دو بخش تشکیل شده است: وسواس‌ها و اجبارها. وسواس‌ها از جنس افکار هستند. درواقع وسواس، فکری است که تکرارشونده، غیرقابل‌کنترل و آزاردهنده است.
فرض کنید دارید برای سفر آماده می‌شوید، وسایل را برمی‌دارید، در خانه را قفل می‌کنید و راهی سفر می‌شوید. اما هنوز به خیابان اصلی نرسیده‌اید و از محله خود بیرون نرفته‌اید این فکر به سراغتان می‌آید که نکند درب خانه را قفل نکرده باشید. ابتدا این فکر را نادیده می‌گیرید، اما این فکر دوباره به سراغتان می‌آید و شما برای نادیده گرفتن آن صدای موزیک را بلندتر می‌کنید. دوباره بعد از چند لحظه این فکر به سراغتان می‌آید که نکند درب خانه را قفل نکرده باشید.
اما شما دوباره آن را نادیده می‌گیرد و این بار برای اینکه حواستان را پرت کنید سعی می‌کنید با ترانه‌ای که در حال پخش است همخوانی کنید. اما بازهم بعد از چند لحظه همان فکر به سراغتان می‌آید. هر باری که این فکر به سراغ شما می‌آید اضطراب شما را درباره باز بودن درب خانه بیشتر می‌کند و بالاخره شما تسلیم می‌شوید، دور می‌زنید و برمی‌گردید تا از قفل بودن درب خانه مطمئن شوید.
شما به خانه میرسید و مطمئن می‌شوید که درب خانه قفل است، آنگاه نفس راحتی می‌کشید و دوباره راهی می‌شوید. اما فرض کنید دوباره هنوز از محله دور نشده‌اید همان فکر به سراغتان بیاید. این ماجرا بخشی از زندگی یک فرد مبتلا به اختلال وسواسی ـ جبری است.
در مثال فوق افکار وسواسی به سراغ شما می‌آید و در شما اضطراب تولید می‌کند، سپس شما کارهایی را برای کاهش اضطراب انجام می‌دهید که گفتیم به آن‌ها اجبار گفته می‌شود. اجبارها باعث کاهش موقت اضطراب می‌شود اما درنهایت شکست می‌خورد و دوباره افکار وسواسی تکرار می‌شوند. به همین خاطر به این اختلال، وسواسی ـ جبری گفته می‌شود.
اختلال وسواسی ـ جبری یک اختلال شایع، مزمن و بلندمدت است که در آن شخص، افکار غیرقابل‌کنترل و تکراری را تجربه می‌کند. به این افکار وسواس گفته می‌شود. وسواس‌ها معمولاً فرد را وادار می‌کند که برای کاهش آن‌ها دست به رفتارهایی بزند. این رفتارها اجبار نامیده می‌شود.
نشانه‌های اختلال وسواسی جبری
نشانه‌های اختلال وسواسی جبری که شامل وسواس‌ها و اجبارها می‌شوند بسیار متفاوت است، وسواس‌های شایع در افراد در اینجا ذکر می‌شود:
ترس از کثیفی و آلودگی توسط میکروب‌ها
ترس از صدمه زدن به دیگران
ترس از اشتباه کردن
ترس از شرمنده شدن یا رفتار به شیوه غیرقابل‌قبول اجتماعی
ترس از افکار بد و گناه آمیز
نیاز به نظم، تقارن و درست بودن همه‌چیز
شک زیاد و نیاز به اطمینان مداوم
شایع‌ترین اجبارها شامل موارد زیر است:
حمام گرفتن به تکرار، دوش گرفتن و شستن دست‌ها
امتناع از دست دادن یا دست زدن به دستگیره‌های در
غذا خوردن به شکل خاصی
منظم کردن مداوم چیزها به یک‌شکل خاص
تمرکز زیاد روی برخی کلمه‌ها، تصاویر و افکار، که معمولاً با خواب فرد تداخل می‌کند
تکرار کلمات خاص، جمله‌ها یا دعاها
نیاز به انجام تکالیف به شیوه خاص به تعداد خاص (یعنی مثلاً فرد باید یک کار را پنج بار انجام دهد تا خیالش راحت شود).
جمع‌کردن و نگهداری اشیایی که هیچ ارزشی ندارند.
علل اختلال وسواسی ـ جبری
علل اصلی و واقعی اختلال وسواسی ـ جبری به طور کامل شناسایی نشده‌اند، اما مطالعات تعدادی از عوامل بیولوژیک و محیطی را که بر اختلال وسواسی ـ جبری تأثیر می‌گذارند شناسایی کرده‌اند.
عوامل بیولوژیکی
مغز ساختار بسیار پیچیده و شامل میلیاردها سلول عصبی است که نورون نامیده می‌شوند. نورون‌ها در مغز با هم ارتباط برقرار می‌کنند تا ما بتوانیم کارهای خود را انجام دهیم و بدنمان نیز به صورت نرمال عملکردهای خود را انجام دهد. نورون‌ها در درون مغز توسط مواد شیمیایی با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند. این مواد شیمیایی انتقال‌دهنده عصبی نامیده می‌شوند. یکی از انتقال‌دهنده‌های عصبی مهم در مغز سروتونین است. یکی از فرضیات سبب‌شناسی درباره اختلال وسواسی جبری این است که سطوح پایین سروتونین باعث ایجاد وسواس می‌شود. اما در حال حاضر، دانشمندان کشف کرده‌اند که اختلال وسواسی جبری به خاطر مشکلاتی است که در برخی از گذرگاه‌های مغزی به وجود می‌آید. برخی از مناطق مغز با قضاوت و برنامه‌ریزی سروکار دارند و برخی دیگر از مناطق مغزی، پیام‌هایی را قبل از رسیدن به بدن برای انجام حرکت خاصی فیلتر می‌کنند. دانشمندان معتقدند که اگر گذرگاهی که این مناطق را با هم مرتبط می‌سازد دچار اشکال شود فرد اختلال وسواسی جبری را تجربه خواهد کرد.
علاوه بر این‌ها شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد که اختلال وسواسی جبری تا حدودی ارثی نیز می‌باشد. یعنی گاهی اوقات آسیب‌پذیری فرد نسبت به این اختلال از راه وارثت منتقل می‌شود.
عوامل محیطی
برخی استرس‌های محیطی نیز می‌توانند فرد را نبست به اختلال وسواسی جبری مستعد سازند. این عوامل حتی می‌توانند وضعیت اختلال را بدتر سازند. این عوامل عبارت‌اند از:
سوءاستفاده
تغییرات در موقعیت زندگی
بیماری
مرگ یک فرد مورد علاقه
تغییرات و مشکلات مرتبط با مدرسه
مشکلات مربوط به رابطه
تشخیص اختلال وسواسی ـ جبری
هیچ تست آزمایشگاهی برای تشخیص اختلال وسواسی جبری وجود ندارد. درمانگر تشخیص خود را بر اساس نشانه‌های بیمار مطرح می‌کند.
نشانه‌های مهمی که درمانگر بر اساس آن‌ها تصمیم می‌گیرد در ادامه بیان می‌شود:
A. وجود وسواس‌های فکری، وسواس‌های عملی یا هر دو:
وسواس‌های فکری به وسیله (۱) و (۲) تعریف می‌شوند:
(۱) افکار، امیال یا تصورات عودکننده و مداوم که به صورت مزاحم و ناخواسته تجربه می‌شوند و در اغلب موارد اضطراب ایجاد می‌کنند.
(۲) فرد سعی می‌کند این افکار، امیال یا تصورات را نادیده بگیرد یا متوقف کند یا آن‌ها را با افکار دیگر خنثی سازد (یعنی با انجام دادن اعمال وسواسی یا همان اجبارها)
وسواس‌های عملی به وسیله (۱) و (۲) تعریف می‌شوند:
(۱) رفتارهای تکراری (مثل دست شستن) یا اعمال ذهنی (مثل دعا کردن) که فرد احساس می‌کند در پاسخ به وسواس‌های فکری مجبور است آن‌ها را انجام دهد.
(۲) هدف این رفتارها یا اعمال ذهنی، پیشگیری یا کاهش دادن اضطراب یا ناراحتی یا جلوگیری از رویداد یا موقعیت ترسناک است. بااین‌حال این رفتارها با آنچه که قرار است از آن جلوگیری شود رابطه واقع‌بینانه‌ای ندارد.
B. وسواس‌های فکری و عملی وقت‌گیرند (مثلاً هر روز بیش از یک ساعت طول می‌کشند) یا ناراحتی یا اختلال قابل‌ملاحظه بالینی در عملکرد اجتماعی، شغلی، یا زمینه‌های دیگری عملکرد ایجاد می‌کنند.
C. نشانه‌ها ناشی از تأثیرات مواد یا بیمارهای جسمانی دیگر نیست.
D. این اختلال با اختلال روانی دیگر بهتر توجیه نمی‌شود.
اختلال وسواسی جبری چگونه درمان می‌شود؟
اختلال وسواسی جبری خودبه‌خود درمان نمی‌شود بنابراین دریافت کمک ضروری است. بهترین و مؤثرترین رویکرد ترکیب دارودرمانی با درمان شناختی رفتاری است.
درمان شناختی رفتاری: هدف درمان شناختی رفتاری آموزش به فرد مبتلا برای مواجهه شدن با ترس‌ها و کاهش اضطراب بدون انجام اعمال اجباری است. این درمان، درمان مواجهه و پیشگیری از پاسخ نامیده می‌شود. علاوه بر این، این درمان بر کاهش افکار اغراق‌آمیز و فاجعه سازی شده که در افراد مبتلا به اختلال وسواسی وجود دارد تمرکز می‌کند.
دارودرمانی: ضدافسردگی‌هایی مانند باز جذب‌کننده‌های اختصاصی سروتونین ممکن است در درمان این بیماران کاربرد داشته باشد.
در موارد شدیدتر، برای افرادی که به درمان‌های معمولی پاسخ نمی‌دهند از الکتروشوک درمانی یا جراحی روانی استفاده می‌شود.
در اکثر موارد اختلال وسواسی جبری به خوبی با دارو یا درمان شناختی رفتاری و یا ترکیب هر دو درمان می‌شود. با یک درمان خوب اکثر افراد مبتلا به وسواس می‌توانند رهایی از نشانه‌ها را تجربه کنند و به زندگی روزانه نرمال برگردند.
آیا اختلال وسواسی جبری قابل پیشگیری است؟
این اختلال قابل پیشگیری نیست اما تشخیص‌های زودهنگام و درمان به‌موقع میزان برگشت اختلال را در فرد مبتلا کاهش می‌دهد.
عنوان: اختلال وسواسی ـ جبری چیست؟
نویسنده: حمید بهرامی زاده
