بازی چگونه توجه و تمرکز کودکان را افزایش می‌دهد؟

اختلال نقص توجه شایع ترین اختلال روانپزشکی دوران کودکی است که حدود ۱۵درصد مراجعان به مراکز روانپزشکی  اطفال را تشکیل می‌دهد ( ویلسن و همکاران، ۲۰۰۳ ). شیوع این اختلال در کودکان ایرانی ۶ تا ۱۲ساله در دامنه ای بین ۳تا ۶ درصد گزارش شده است ( خوشابی و همکاران،  ۱۳۸۱) و ۳۳ درصد از مراجعان به مراکز درمانی را به خود اختصاص داده است ( بهینا و نخعی، ۱۳۸۴ ).  گرچه به نظر می‌رسد با بالا رفتن سطح انتظارات و پیچیده تر شدن تکالیف محوله به این کودکان در شهرهای بزرگ و مناطق پرجمعیت درصد این اختلال تا ۹۸ درصد نیز گزارش شود ( میچل و مندل ،۲۰۰۵ ).

کودکان دچار این اختلال به صورت مکرر با همسالان مورد مقایسه قرار می‌گیرند که همین امر موجبات کاهش اعتماد به نفس، نقصان فعالیت تحصیلی، کاهش استقلال فکری و به دنبال آن افزایش سطح استرس واضطراب را به همراه دارد. این عوامل در اطفالی که سطح سازگاری و قدرت تطابق کمتری دارند، می‌تواند منجر به ضایعات بیمارگونه وسیعی شود. تمام کودکانی که از درجاتی از اختلالات توجهی رنج می‌برند، نیازمند استفاده از درمان های دارویی و غیر دارویی هستند و از آنجایی که درمان های دارویی علاوه بر نتایج مثبت دارای عوارض منفی نیز هستند و همچنین پر هزینه و زمان بر بودن درمان های توانبخشی، پر واضح است که خانواده این کودکان نیز با کشمکش‌های فراوانی مواجه می‌شوند.

عملکردهای توجهی جهت یادگیری کودک به ویژه در ارتباط با تحصیلات وی پیش نیازی مهم تلقی می‌گردند ( کیس اسمیت، ۲۰۰۵ ). کاهش توجه با مشکلات تحصیلی، دشواری های متعدد در روابط اجتماعی و خانوادگی و همچنین شکست‌ها و افت تحصیلی ارتباط دارد ( شافر و همکاران، ۲۰۰۱، به نقل از نجفی و همکاران  ۱۳۸۴). علاوه بر این مشکلاتِ تحصیلی کودکان دچار اختلال نقص توجه-بیش فعالی فشار روانی مضاعفی به اعضای خانواده تحمیل می‌شود. مطالعات صورت گرفته حاکی از آن‌ است که کودکان دچار اختلال نقص توجه-بیش فعالی در مقایسه با کودکان هنجار با هوش بهر برابر، در آموزش‌های آکادمیک از جمله مهارت‌های خواندن، ریاضیات و دیکته با مشکلات بیشتری مواجه اند (بارکلی و همکاران، ۱۹۹۹). معلمین و والدین این کودکان به دفعات، یادگیری ضعیف تر آن‌ها را نسبت به همکلاسی های هنجارشان گزارش می‌کنند (بارکلی، ۱۹۹۸).

توجه چیست؟

توجه، به سلسله‌ای از عملیات پیچیده ذهنی اطلاق می‌شود که شامل تمرکز کردن یا درگیر شدن در هدف، نگه داشتن یا تحمل کردن و گوش به زنگ بودن در زمان طولانی، رمزگردانی ویژگی‌های محرک و تغییر تمرکز از هدفی به هدف دیگر است.

یکی از مهم‌ترین مدل‌های بالینی توجه، مدل سلسله مراتبی است که انواع توجه را به ترتیب زیر ارائه می‌دهد:

1. توجه متمرکز^۱ ( توانایی پاسخ‌دهی به محرکات بینایی، شنیداری، لمسی به‌طور مجزا )
2. توجه انتخابی^۲ ( توانایی حفظ یک مجموعه رفتاری یا شناختی در مواجه با مواجهه با محرک‌‌های مزاحم یا رقیب )
3. توجه پایدار^۳ ( توانایی حفظ پاسخ رفتاری پایدار در حین فعالیتی تکراری یا مداوم )
4. انتقال توجه^۴ ( توانایی انتقال توجه بین تکالیف دارای نیازهای شناختی متفاوت ) و
5. توجه تقسیم شده ^۵( توانایی پاسخ‌دهی همزمان به چندین تکلیف ).

در ادامه به چند بازی که در ارتقای توجه کودکان موثرند اشاره می‌کنیم به این نکته توجه کنید که این بازی ها را می‌توان برای افزایش توانایی‌های بچه‌های عادی هم به کار برد.

بازی‌ها

۱-صداهارا نام ببر

اگر می خواهید هنگام راه رفتن بازی بکنید که توجه بچه را به صداهای اطرافش زیاد بکند این بازی توصیه می شود.این بازی ساده را می‌توان تنها و یا در کنار یک یا چند نفر انجام داد. اگر کودک شما برای پیاده روی و یا بازی کردن بیرون از خانه می­رود، می­توانید از او بخواهید که به صداها  گوش بدهد و وقتی به خانه برگشت آن­ها را برای شما بازگو کند ویا هنگامی که تنها به دویدن می­روید به او قول بدهید که خوب به صداهای اطرافتان گوش می­دهید و بعدا به او می‌گویید که چه صداهایی شنیدید.

نوع توجهی که تقویت می­شود 

توجه باز^۶

وسایل مورد نیاز

کاغذ و قلم (اختیاری)

دستورالعمل بازی

پیش از آنکه بخواهید به پیاده­روی بروید – بخصوص راهی که قبلا هم بسیار از آن گدشته اید و می­خواهید توجه افراد را جمع کنید، از فرزندنتان بخواهید تا تعداد صداهای متفاوتی را که می­شنوید را حدس بزند و در طی مسیر بگویید ^[۱] من دارم صدای……را می­شنوم و تا زمانی که دیگران هم آن صدا را بشنوند صبر کنید. به راه رفتن خود ادامه دهید و اجازه بدهید تا هرکس به نوبت صدایی را تشخیص بدهد. نوشتن صداها به شما این امکان یادآوری تعداد صداهایی که شنیده­اید را می­دهد. آیا تعداد صداها را درست حدس زدید؟

شکل دیگر بازی

به جای گفتن ( من می­شنوم ) از ( من می­بینم ) استفاده کنید و به چیز های جالبی که می­بینید اشاره کنید. همچنین می­توانید به چیزهایی که می بینید توجه  کنید. تنها چیزهای قرمز؟ تنها چیزهایی که قبلا ندیده اید، مانند یک پنجره جدید، یک ماشین جدید، یا گلی که به تازگی شکفته. می توانید حدس بزنید چند تا چیز جدید می‌توانید ببینید؟

چه چیز آموخته می­شود؟

این بازی توجه باز را تقویت می­کند و در عین حال به اسکن کردن مداوم محیط با چشم و گوش نیاز دارد.

۲- مسیر یاب (هدایتگر)

بیشتر بچه ها نگاه کردن به نقشه را دوست دارند ولی نمی‌توانند به سرعت آن را با دنیای واقعی اطرافشان تطبیق دهند. در این فعالیت به فرزندتان این مسئولیت را بدهید که با توجه کردن به نقشه، یک مسیریاب واقعی شود.

نوع توجهی که درگیر می­شود

باز و متمرکز^۷

وسایل مورد نیاز

نقشه محلی محل سکونت شما

دستورالعمل بازی

به مسیریاب بالقوه خود  نشان دهید که چگونه مکان فعلی خودرا روی نقشه پیدا کند. سپس جایی که می‌خواهید بروید را به او نشان دهید و سعی کنید با هم مسیری را که باید طی کنید تا به مقصد برسید را پیدا کنید. اگر این یک فعالیت برای فرزندتان کاملا جدید است، این کار را با قرار دادن یک نقشه روی میز آشپزخانه و کارکردن روی جزئیاتش آغاز کنید. سپس فعالیت خود را همراه با مسیریابتان که جهت حرکت را  به شما می‌گوید انجام دهید تا به مقصدتان برسید.” به راست بروید، داخل خیابان ستاره .” ” اکنون به چپ بپیچید داخل راه ساحلی ” و به همین ترتیب. با راهی آغاز کنید که ساده باشد و تنها نیازمند چند تغییر جهت ساده باشد. همچنان که توانایی فرزندتان بالا می­رود به او اجازه بدهید تا مسیرهای سخت­تر را بیابد.

شکل دیگر بازی

هنگامی که بچه تصویر ذهنی درستی نسبت به کار پیدا کرد، در مسافرت های خانودگی مسئولیت پیدا کردن راه مطلوب را به او بسپاریم.

چه چیزی آموخته می­شود؟

بچه­ها درحال ضمن آشنایی بیشتر با محیط اطراف، در حال درگیر کردن آگاهی  فضایی و توجه باز خود هستند. سپس آن­ها از مهارت­های توجه خود برای پیدا کردن راهی خاص به سمت مقصدتان استفاده می­کنند.

۳-گزارش پلیس

متاسفانه انجام دادن وظایف روزمره و بدون توجه به جزئیات زندگی کار بسیار راحتی است. دفعه بعدی که همراه با فرزندتان در صف بانک یا خواربار فروشی بودی،این بازی را امتحان کنید تا هر دو در لحظه متمرکز باید.

نوع تمرکز درگیر

بازی و متمرکز

وسائل مورد نیاز

چیزی لازم ندارد

دستورالعمل بازی

وانمود کنید که در زمانی که شما آنجا ایستاده بودید، جرمی صورت گرفته و هر دو شما باید به عنوان شاهد برای پلیس و یا گزارشگر روزنامه گزارش دهید. زمانی که در صف منتظر بودید چه اتفاقی اطرافتان رخ داد؟

به طور مثال اگر در صف بانک هستید، وانمود کنید که نزدیک بوده در بانک سرقتی رخ بدهد. از فرزندتان بخواهید که خوب به آدم­های اطرافش در صف نگاه کند و سعی کند جزییات هرکدام را بگوید. آن‌ها چه پوشیده­اند؟ چگونه ایستاده­اند؟ فکر می‌کنی برخوردشان چگونه است؟ ( با آرامش ایستاده­اند، بیقرارند، پریشانند و از این قبیل ویژگی­ها ). اگر آن‌ها دو نفر باهم هستند، حدس بزنید چه رابطه­ای با هم دارند و یا چگونه با هم آشنا شده­اند.( آیا آنها باهم دوستانه­اند، عصبانی هستند، عاشق یکدیگرند و یا به هم توجه نمی­کنند؟ ). اگر شما از دور مکالمه آنها را شنیدید، به تون ، محتوا و احساسات احتمالی صدا توجه کنید. به فرزندتان بگویید تا زمانی که کارتان در بانک تمام نشده است چیزی به شما نگوید.هنگامی که بیرون از بانک رفتید،هردو آنچه را که دیدید، فکر کردید و یا احساس کردید،  گزارش کنید. این بسیار جذاب است که هر کدام از ما براساس ادراک منحصر بفرد خود، روی جزئیات متاوتی تمرکز می­کنیم. چون که هیچکدام‌مان نمی‌دانیم که تفسیرمان از اینکه دیگران چه احساسی  دارند درست است یا خیر؟ این بازی درست و غلط ندارد و تنها لذت تماشا کردن و حدس زدن در آن وجود دارد.

چه چیزی آموخته می­شود؟

کودکان در حال یادگرفتن جستجو کردن ( اسکن کردن ) محیط با استفاده از توجه باز و سپس تمرکز کرد روی جزئیات ویژه هیجانی و فیزیکی هستند. این فعالیت به رشد مهارت اجتماعی فهمیدن زبان بدن نیز کمک می‌کند. همچنین  به یادآوری جزیات بعد از آن سبب تقویت حافظه می­شود.

۴-حلقه زدن طناب

معمولا می­توانیم بدون نگاه کردن به چیزها، آن‌ها را ببینیم. بچه ها در این بازی تشویق می­شوند که به دقت به یک نقطه نگاه کنند و هرچه در آن است ببینند.

نوع توجهی که درگیر است

متمرکز

وسایل مورد نیاز

طناب، ذره­بین یا پارچ پر از آب ( اختیاری )، انبرک ( اختیاری )، بشقاب ( اختیاری )

دستورالعمل بازی

روی زمین با طناب دایره­ای بسازید. دایره می­تواند هر سایزی باشد ( محیط ۲تا ۳ فوتی به خوبی کار می­کند ). همراه با فرزندتان به دقت به محیط پیرامونی خود  نگاه کنید و ببینید چه چیزی در آنجا روییده است. علف هرزی از خاک بیرون بکشید و ریشه های آن را ببیند. آیا بذر گیاهی دراطرافتان می­بینید؟ چه چیزی درون آن است؟ حفره ای بکنید و ببینید آیا حشره­ای آنجا هست یا خیر. چه حشراتی هستند و چه تفاوتی با هم دارند؟ چه کار می­کنند؟ آیا به سرعت به اطراف می­روند تا از شما پنهان شوند و یا اینکه خودشان را به مردن می­زنند و یا اصلا متوجه شما نشده­اند؟ آیا خاک درون حفره ای که کنده اید با خاک سطحی زمین فرق می­کنند؟ با استفاده از ذره بین یا یک لیوان پر از آب به چیزهای متفاوت اطرافتان دوباره نگاه کنید. حالا چه تفاوتی دارند؟ با استفاده از یک انبرک چیزهای مختلف را درون بشقاب بگذارید تا با دقت بیشتری بتوانید آن‌ها را ببینید. چیزهایی مانند دانه ها، گلبرگ ها، غله، پوست درخت، میکا و یا دانه های شن چیزهای خوبی برای جمع آوری و بررسی هستند.

نوع دیگر بازی

بخش خاصی از باغ را در نظر بگیرید و به نوع گیاهانی که در آن می­روید توجه کنید، به تفاوت ها و شباهت ها و بو و رنگ هایشان توجه کنید.

چه چیزی آموخته می­شود؟

توانایی یکجا ایستادن و بدقت توجه کردن به آنچه که در دست دارند، مهارت توجهی است که در این بازی ارتقا می­یابد. دیدن شگفتی های ریز طبیعت که در حیاط خانه خودمان است بسیار لذت بخش است.

1. Focused Attention
2. Selective Attention
3. Sustained Attention
4. Alternating Attention (or attention switching)
5. Divided Attention
6. Open
7. Focused

منابع

1. SHER, BARBARA, Attention Games (101 fun, easy games that help kids learn to focus)

نجاتی،وحید، برزگر،بهاره، پورگلدوز، پگاه (۱۳۹۲)، سیر تحولی توجه پایدار در نمونه‌ای از کودکان ایرانی، فصلنامه طب توانبخشی،۲(۲)،۷-۱.