تاریخ مکتب های روان‌شناسی از نگاه آسیب‌شناسی (۱)

می­خواهیم مکاتب را از دیدگاه آسیب­شناسی بررسی کنیم؛ یعنی در هر مکتبی علت اختلال چه چیزی معرفی شده و بر اساس آن، برای درمان اختلال چه باید کرد. خواهیم دید که چنانچه مکتبی در سبب شناسیِ اختلال به بیراهه برود، در درمان آن نیز به بیراهه خواهد رفت.
حال مکاتب را از لحاظ “زمان پیدایش” بررسی می­کنیم.

1. مکتب دمونولوژی
   این مکتب معتقد بود علت اختلال روانی، رسوخ اجنه، شیاطین و ارواح خبیثه به بدن یک فرد است؛ بنابراین برای درمان اختلال روانی، فرد را شکنجه می­دادند (مثلاً کنار یک کوره روشن، غل و زنجیرش می­کردند) تا کالبدش به محلی نامناسب برای این ارواح تبدیل شده و فرار را بر قرار ترجیح دهند. چنانچه فرد مذکور باز هم علائم را از خودش نشان می­داد، جمجمه وی را سوراخ می­کردند. به این عمل «تِرِفینینگ» گفته می­شد که توسط ابزاری به نام «ترفین» صورت می­گرفت.

 

2. مکتب زیستی
   اولین مکتب علمی و مدونی که برای تبیین اختلالات روانی وارد میدان شد.
   امیل کراپلین و بلولر، اولین افرادی بودند که درباره اختلالات روانی از این منظر بحث کردند؛ این دو معتقد بودند که اسکیزوفرنی، مبنای زیستی و بدنی دارد.
   بنابراین در ابتدا، باور بر این بود که اختلالات روانی سوماتوژنیک^[۱] هستند؛ یعنی ریشه در مشکلاتی دارند که مبنای بدنی و عضوی دارد.

علت اختلال از نگاه زیستی
۱) اولین و مهم­ترین عامل، وراثت است. (ژن‌ها)

۲) زیست­شیمی معیوب: که یا مشکل در ناقل‌های عصبی است؛

مثلاً در جسم سیاه مغزی در افراد مبتلا به پارکینسون، کاهش ترشح دوپامین را شاهد هستیم
و یا مشکل در هورمون‌های شیمیایی؛
مثلاً در افسردگی فصلی افزایش بیش از حد ملاتونین از غده اپی­فیز را شاهد هستیم.

۳) مشکلات ساختاری در مغز: یا قسمتی از مغز شکل نگرفته، یا تحلیل رفته و یا از بین رفته (در اثر آسیب یا عفونت)

مثلاً در اختلال شخصیت ضداجتماعی یا مرزی، لب پیشانی به اندازه کافی رشد نکرده.

در اینجا نکته فنی­ای وجود دارد!
اختلالات روانی که ریشه در زیست­شیمی معیوب دارند به دارودرمانی جواب بهتری می­دهند تا اختلالاتی که ریشه در ساختار مغز دارند.

۴) عوامل عفونی و میکروبی:
این مورد امروزه با فراگیر شدن آنتی‌بیوتیک‌ها اهمیت خود را از دست داده است.
در گذشته، آنتی بیوتیک ها یا وجود نداشتند یا به اندازه امروز فراگیر و در دسترس عموم نبودند. درنتیجه اگر فردی یک مشکل ادراری-تناسلی مثل «سیفلیس» داشت، این عفونت درمان نمی­شد و آنقدر در بدن می­ماند که بعد از چند ماه، عفونت خود را به مغز می­رساند و تبدیل به «نوروسیفلیس» می­شد و فرد مبتلا، رفتارهای جنون­آمیز از خود نشان می­داد.

درمان‌های زیستی
۱) دارودرمانی
اصلی­ترین درمان زیستی است که اثر ناقل عصبی یا هورمون شیمیایی را تقویت (آگونیست) یا تضعیف (آنتاگونیست) می­کند یا میکروب‌های عفونی را کنترل کرده و از بین می­برد.

۲) شوک الکتریکی به مغز (ECT)
اگر اختلال روانی، شدید باشد^[۲] از این روش استفاده می­شود. به این صورت است که یک جریان نسبتاً قوی الکتریکی به صورت گذرا از مغز عبور داده می­شود^[۳] که در نتیجه آن تعداد محدودی از سلول‌های مغز از بین می­روند.
این روش گویی ما را به دو سه ماه پرت قبل می­کند و حافظه گذشته نزدیک ما را پاک می­کند.

هنگامی که یک اختلال روانی شدید ناگهانی شروع شود یا ناگهانی عود کند، ECT بیمار را به دوره قبل از شروع یا دوره قبل از عودِ اختلال پرت می­کند. ولی در اختلالاتی که تدریجی شروع شدند یا مزمن هستند ECT کاری از دستش بر نمی­آید.

 

 

۳) نوردرمانی
برای افسردگی فصلی استفاده می­شود.

۴) محرومیت یا کاهش خواب REM
در درمان افسردگی استفاده می­شود.

۵) تحریک مغناطیسی فراجمجمه­ای (TMS) و تحریک عمقی مغز
در درمان افسردگی با ایجاد میدان مغناطیسی، فعالیت پیشانی چپ و به طور کلی نیمکره (که مخصوص هیجانات خوشایند هست) را افزایش می­دهند.

نقاط ضعف این مکتب چیست؟
۱. تقلیل­گرایی: علت اختلال‌های روانی را فقط و فقط در علل زیستی می­داند. سایر علل را (محیطی، اجتماعی و روان­شناختی) به رسمیت نشناخته و اهمیت آن‌ها را نادیده می­گیرد. به همین سبب، تقلیل­گرایی زیستی فقط و فقط از درمان‌های زیستی بهره می­برد.

توجه داشته باشید که!
تقلیل­گرایی فقط زیستی نیست؛ ما می­توانیم به عنوان نمونه، تقلیل­گرایی رفتاری-شناختی داشته باشیم. اما تقلیل­گرایی در هیچ مکتبی به اندازه مکتب زیستی فراگیر نیست.

اما ایراد اساسی تقلیل­گرایی چیه؟…
در تقلیل­گرایی، گویی یک سیستمی را فقط مجموعه­ای از اجزا درنظر می­گیریم؛ در حالیکه اجزا وقتی در کنار همدیگر قرار گرفته و سیستمی را ایجاد می­کنند، سیستم ایجاد شده ویژگی‌هایی دارد که هیچ یک از اجزا به تنهایی ندارند. به همین دلیل تقلیل­گرایی صحیح نیست؛ چراکه انسان را به یک موجود زیستی تقلیل داده و جنبه‌های روان­شناختی و اجتماعی، نادیده گرفته می­شوند.

حالا اگر تقلیل­گرایی درست نیست، پس چه چیزی درست است؟
دو دو سطح باید به این سؤال پاسخ دهیم
در سطح سبب شناسی
مقبول­ترین تبیین در مقابل نظریه سوماتوژنیک، نظریه دیاتز-استرس (آسیب پذیری ارثی-تنش) است که بیان می­کند برای آنکه فردی مبتلا به اختلال روانی شود باید دو علت را همزمان داشته باشد؛
اولاً، ژن‌هایی که او را در برابر اختلال روانی آسیب­پذیر می­کنند. (آسیب­پذیری ارثی)
ثانیاً، محیط زندگی پرتنشی داشته باشد تا ژن‌های مستعد، فعال شوند و اختلال بروز کند. (تنش یا استرس)
توجه داشته باشید که! هیچ یک از علل به تنهایی کافی نیستند و حضور هر دو با هم کافی است تا اختلال بروز کند.

فلذا نظریه دیاتز-استرس به خوبی تببین می­کند که؛
۱. چرا برخی از افراد، با وجود اینکه تحت تنش‌های جدی قرار می­گیرند دچار اختلال روانی نمی­شوند و چرا برخی دیگر با وجود تنش‌های جزئی­تر دچار اختلال روانی می­شوند؛ چراکه ژن‌های مستعدکننده اختلال روانی را دارند.
۲. همچنین افراد مختلف هنگامی که در معرض تنش قرار می­گیرند اختلالات روانی مختلفی را نشان می­دهند؛ چراکه آسیب­پذیری ارثی یک نفر می­تواند به “اسکیزوفرنی” باشد در حالیکه آسیب­پذیری ارثی یک نفر دیگر به “افسردگی” است.

در سطح درمان
در فاز درمان، نقطه مقابل کاهش­گرایی زیستی «دیدگاه التقاطی» است. یعنی درمانگر، یک اشراف کلی به روش‌های مختلف درمان در مکاتب مختلف دارد و از آن جایی که تعصب روی مکتب خاصی ندارد، بر اساس نوع اختلال روانی و شدت آن، بهترین درمان را از بین این درمان‌ها انتخاب می­کند یا گاهی حتی از ترکیب این درمان‌ها استفاده می­شود.

2. درمانگر و بیمار را نسبت به آینده درمان ناامید می­کند.
   مثلاً بیمار افسرده با خود می­گوید که من یک آدم عادی نیستم! چراکه چیزی در مغزم کم (سروتونین)، چیزی در خونم زیاد (کورتیزول) و ساختاری در مغزم مشکل دارد (فعالیت کم لب پیشانی چپ). پس من در ایده­آل ترین حالت شاید با حضور دارو بتوانم عملکرد نسبتاً طبیعی داشته باشم. حالا اگر اسکیزوفرن باشد، می­گوید من یک بخش‌هایی از مغزم شکل نگرفته! پس با دارو هم چیزی درست نمی­شود… درمانگر هم همین عقیده را دارد که مراجعش، نوعی بیماری بدنی دارد و آدم طبیعی نیست.

سؤال: در مکاتب روان­شناختی، نگاه به اختلال روانی چگونه است؟
از نظر مکاتب روان­شناختی فردی که اختلال روانی دارد، یک آدم طبیعی بوده حتی فرآیندهایی که منجر به اختلال روانی شدند، فرآیندهای طبیعی هستند. بنابراین سؤال این است که چگونه این فرآیندهای طبیعی، این آدم طبیعی را مبتلا به اختلال روانی کرده‌اند؟

• مثلاً از “دیدگاه مکتب رفتاری”، کودکی طبیعی را درنظر بگیرید که خواسته­ای داشته و والدینش آن را برآورده نکرده­اند. کودک شروع به قشقرق راه­انداختن می­کند و والدینش خواسته او را اجابت می­کنند؛ درنتیجه، رفتار ناسازگارانه کودک با پاداش روبه­رو شده است. حال اگر این رفتار ناسازگارانه و غیرانطباقی تقویت شود، شرطی شدن عامل در کودک اتفاق می­افتد. شرطی شدن، نوعی یادگیری در سطح ناهشیار است؛ بنابراین، این کودک در مراحل بعد زندگی خود نیز هربار که خواسته­اش رد شود، ناخودآگاه شروع به قشرق راه انداختن می­کند.
• یا از “دیدگاه روان­تحلیل­گری فروید”، همه ما دچار تعارض می­شویم؛ منتها کسانی که اختلال روانی دارند، شدت تعارضاتشان بیشتر است.

2. مکتب روان­‌تحلیل­گری
   هنگامی که برخی پزشکان از دیدگاه منفی و ناامید کننده­ای که مکتب زیستی از اختلال روانی ارائه می­داد خسته شدند، مکتب روان­تحلیل­گری به عنوان جایگزین مکتب زیستی پا به عرصه وجود گذاشت. بنیان­گذار این مکتب کسی نیست جز فروید.

 

علت اختلال از نگاه روان­تحلیل­گری و درمان آن
در مکتب روان­تحلیل­گری، علت اختلالات تعارضات بنیادی درنظر گرفته می­شود که در گذشته فرد (به ویژه کودکی) ریشه دارد. این تعارضات به­وجود آمده اگر حل نشوند؛ فرد آن‌ها را سرکوب (واپس­رانی) کرده و به سطح ناهشیاری می­برد. این تعارضات سرکوب شده، در آینده خود را به صورت‌های مختلف نشان می­دهند.
از دید مکتب روان­تحلیل­گری، اختلالات روانی یک پوسته (علائم و نشانگان) دارند و یک هسته یا ریشه (تعارضات)؛ بنابراین از بین بردن علائم و نشانگان قدم اول درمان است، درمان اصلی یعنی شناسایی تعارض روان­شناختی، آوردنش به سطح هشیار و حل کردن آن (تا دیگر نیازی به سرکوب نباشد)
درنتیجه! اگر در درمان به از بین بردن علائم و نشانگان بسنده کنیم؛ اختلال به صورت دیگری بروز خواهد کرد، چراکه ریشه اختلال، حل نشده است.
۱- مکانیزم دفاعی سرکوب؛ مثال فوبی
اگر فوبی یک بیمار را با روش مواجهه رفتاری درمان کنیم؛ ترس فرد از موضوع فوبی از بین می­رود. اما اگر ریشه اختلال که «اضطراب اختگی» است حل نشود، فوبی از این موضوع به موضوع دیگری جابجا خواهد شد!
علت فوبی از نگاه فروید: فروید در “مرحله سوم رشد روانی-جنسی (مرحله آلتی یا فالیک)” از عقده ادیپ (برای پسران) و عقده الکترا (برای دختران) حرف می­زند؛ که عبارتند از تمایل کودک به تصاحب والد غیرهمسان.
فروید در این مرحله، برای پسران از «اضطراب اختگی» و برای دختران از «رشک آلتی» صحبت می­کند. کودک در این مرحله، همانندسازی با والد همسان انجام می­دهد؛ یعنی کودک، نظام ارزشی والد همسان را می­پذیرد و آن را درونی­سازی می­کند.
اگر این همانندسازی با والد همسان به خوبی انجام شود؛ علاوه بر این که فرامن شروع به شکل­گیری می­کند، عقده ادیپ و اضطراب اختگی برای پسران و عقده الکترا و رشک آلتی برای دختران نیز از بین خواهد رفت. (تعارض، حل می­شود)
ولی اگر این همانندسازی با والد همسان به خوبی انجام نشود؛ اضطراب اختگی باقی می­ماند و از آن­جایی که موضوع ممنوعه­ای است، فرد اضطراب اختگی را سرکوب می­کند. سپس اضطراب اختگی به صورت نمادین، به صورت یک موضوع بی­اثر جابجا می­شود و آن موضوع بی­اثر تبدیل می­شود به همان موضوع فوبیک.
مثلاً موضوع اضطراب اختگی به صورت نمادین به موضوع اسب جابجا می­شود و فرد، دچار فوبی اسب می­شود.

• مکتب روان­تحلیل­گری معتقد است گاهی اوقات، هسته (ریشه) و پوسته اختلال، ضد هم هستند!

۲- مکانیزم دفاعی انکار؛ مثال ترس و سوگ (نگرش پادهراسانه)
افرادی که به ظاهر خیلی شاجاعانه عمل می­کنند، حتی در موقعیت‌های خیلی خطرناک باز هم به گونه­ای رفتار می­کنند که گویی ترسی از موضوع ندارند، از دید نگرش پادهراسانه، این‌ها افرادی بسیار ترسو هستند! به قدری ترسو هستند که مجبور شدند ترسناک بودن موضوع یا ترسشان از موضوع را انکار کنند.
چرا؟ ما زمانی دست به دامن “مکانیزم دفاعی انکار” می­شویم و یک واقعیت کاملاً آشکار را کتمان می­کنیم، که اصلاً و ابداً نمی­توانیم با آن واقعیت کنار بیاییم.
توضیح با مثال: والدینی را درنظر بگیرید که کودکشان را از دست داده­اند؛ اولی پذیرفته و مشغول عزاداری است اما نفر دوم اصلاً نمی­تواند با این واقعیت کنار بیاید؛ درنتیجه دست به دامن مکانیزم دفاعی انکار شده و به­گونه­ای رفتار می­کند که گویی بچه­اش را از دست نداده و قرار است برگردد. حتی به کسانی که برای فرزندش عزاداری می­کنند، اعتراض می­کند.
کدام یک غمگین­تر است؟ نفر دوم… به همین­خاطر افرادی هم که ترسناک بودن موضوع یا ترسشان از موضوع را انکار می­کنند؛ نشان­دهنده این است که به قدری ترسو هستند که نتوانسته­اند ترسناک بودن موضوع را بپذیرند و آن را انکار کردند.
فلذا در پوسته و به ظاهر آن­ها افراد شجاعی هستند، ولی در ریشه و باطناً بسیار ترسو هستند.

۳- مکانیزم دفاعی واکنش وارونه؛ مثال مانیا و خودشیفتگی
چیزی که ما نشون می­دهیم دقیقاً عکس حالتی است که واقعاً وجود دارد و باید بروزش بدهیم.

• فروید می­گوید مانیا یا سرخوشی، یک واکنش وارونه است به افسردگی درونی؛ احساسی که واقعاً در فرد وجود دارد و باید آن را بروز دهد، غم است ولی سرخوشی را بروز می­دهد.
• در خصوص افراد خودشیفته گفته می­شود علت رفتارهای خودشیفته­وار واکنش وارونه­ است به عزت نفس پایین. از آن جایی که این افراد عزت نفس شکننده­ای دارند و با کوچک‌ترین انتقادی، عزت نفسشان پایین آمده و شروع می­کنند به بروز رفتارهای خودشیفته­وار.

فروید علت «اختلال اضطراب فراگیر» را فروریختن سد مکانیسم‌های دفاعی می­دانست؛ چراکه در این زمان است که فرد با واقعیت به صورت عریان مواجه شده و چون طاقت آن را ندارد به شدت مضطرب می­شود.

ادامه دارد…
کمان حالتون رنگین!

ما را در تلگرام و اینستاگرام دنبال کنید.

[۱] زاییده بدن

[۲] مثل اسکیزوفرنی یا افسردگی شدید که با افکار خودکشی همراه است.

[۳] عین یک صرع مصنوعی؛ که در آن یک تخلیه الکتریکی ناگهانی در بخشی یا کل مغز رخ می­دهد.