روان شناسی چیست؟

الآن که دارم اولین مطلبم را برای سایت روان حامی می­نویسم، درست ۵ مرداد ۱۳۹۸ در گرمای طاقت‌فرسای ظهر به سر می­برم. نمی­دانم شمایی که در حال خواندن این متن هستی، در این‌ور قرن به سر می­بری یا ۱۴۰۰ را رد کرده‌ای و در آن ور قرن ساکنی؛ درهرصورت من از همین ور قرن دستم را برایت تکان می­دهم و می­گویم ^[۱] به نوشته من خوش‌آمدی! . اگر بخواهم یک جمله توپ از روان­شناسی را (که هنوز نمی­دانیم دقیقاً چیست و اینجاییم تا همین را بفهمیم) از این ور قرن پاس بدهم به همه‌کسانی که چه این ور قرن ساکن‌اند و چه طرف دیگرش، این است که:
هیچ زمانی جز «اکنون» و هیچ مکانی جز «اینجا» وجود ندارد! و ما جز در «اینجا و اکنون»[۱]، جای دیگری به سر نمی­بریم.

راستش را بخواهید از وقتی وارد رشته عزیز روان­شناسی شدم همواره یک سؤال بر سردر فکرم نقش بسته بود؛
«این روان اصلاً چه چیزی هست که ما می­خواهیم بشناسیمش؟»
این وسط تکلیف ذهن، روح، نفس، جان و بقیه دار و دسته کلمات این تیپی چه می­شود؟
این قصه سردراز دارد و شاید نهایتاً سر و تهش را به هم دوخته بیابید؛ اما من می­خواهم تا جای ممکن یک مرزبندی روشنی در ذهنتان ایجاد کنم. آماده هستید؟ کافی است چهار گام، همراه من باشید

گام اول: مرزبندی میان شناخت‌ها

ابتدا بیایید یک مرزبندی انجام دهیم میان شناخت‌هایمان. لطفاً قبل از اینکه ادامه متن را بخوانید با خودتان فکر کنید که ما از چه طریقی و از چه منبعی می­توانیم به شناخت دست‌یابیم؟ (شناخت در خصوص هر چیزی! درباره خودمان، دیگران، اطرافیان و…)

در معرفت‌شناسی[۲] به تعبیری، انسان از چهار منبع و ابزار مختلف، می­تواند نسبت به پدیده‌ها شناخت حاصل کند:
۱. وقتی از منبع عقل که ابزارش استدلال‌های عقلانی است حرف می­زنیم، در جاده مه­آلود «فلسفه» قدم می­گذاریم.
۲. اگر از منبع طبیعت (فیزیک) و ابزار حواس پنج­گانه[۳] استفاده کنیم، جای ما در آزمایشگاه‌های «علوم تجربی» است.
۳. در خانقاه‌ها چه خبر؟ منبعشان قلب (دل) و ابزارشان شهود قلبی و ریاضت است و «عرفان» پیشه­شان.
۴. خب این وسط تکلیف «دین» چه می­شود؟ در این حوزه، منبع وحی است و ابزارش نقل (کلام).

این تعبیر من است و بی­شک تنها تعبیر موجود نیست؛ اما فکر می­کنم با این ترتیب مفهومی، ما می­توانیم به تفکیک خوب و منظمی مابین فلسفه، علم، عرفان و دین به لحاظ شناخت‌شناسی پی ببریم.

گام دوم: جایگاه روانشناسی

جایگاه روان­شناسی میان این چهار حوزه شناختی که مطرح شد کجاست؟
با کسب اجازه از جناب هیلگارد و سانتراک[۴]، روان­شناسی فرزند خلف «فیزیولوژی» و «فلسفه» است. دقیقاً بدبختی از همین‌جا شروع می­شود! چراکه روان را در فلسفه بیشتر معادل نفس مجرد و غیرمادی می­گیرند و در فیزیولوژی _که علمی است تجربی_ همان کارکردهای مغز مادی را معادل روان می­دانند؛ به همین دلیل، اینجاست که میان علما اختلاف میفتد.

گام سوم: دادگاه حل اختلاف

به یاد دارم آن اوایل که به دنبال حل اختلاف میان علما بودم، می­رفتم و واژگان مرتبط با روان را در لغت‌نامه‌های فارسی و انگلیسی پیدا می­کردم. این تعاریف به‌قدری مختلف و متناقض با همدیگر بودند که در پیش رویم گردابی آفریده بودند و جز سرگیجه، چیزی برایم به ارمغان نگذاشتند! مثلاً بیایید به یک نمونه ساده توجه کنید:
ابوعلی سینا در رساله نبض خود می­نویسد: ^[۲]نفس: و مردم را از گردآمدن سه چیز آفرید، یکی تن که او را به تازی بدن و جسد خوانند و دیگری جان که او را روح خوانند و … Continue reading

این یعنی جناب شیخ­الرئیس معتقد بودند که روح همان جان است و این دو لفظ، معنا واحدی داشته و معادل یکدیگرند. از طرفی روان نیز همان نفس است و این دو نیز معادل یکدیگرند. حالا فکر کنید یکی دیگر می­آید و می­گوید: نه! نفس همان روح است. دیگری می­گوید: جان آدمی یکی از قوای وی است، نفس قوای دیگری است و روان قوای دیگری، روح نیز اصلاً مستقل از این‌هاست. سومی وارد معرکه می­شود و می­گوید: آقا این حرف‌ها چیست که می­زنید؟ روح وجود مستقلی­ است، قبول! نفس همچون آیینه­‌ای که بازتاب روح ماست و واسطه میان جسم و روح است و فلان و بهمان.

این‌ها مکالمات من درآوری نیست، این‌ها عیناً بحث‌هایی است که در فلسفه _ و به‌ویژه در فلسفه ذهن و فلسفه دین_ درمی‌گیرد و برای هر مفروضه‌ای، دلایلی اقامه می­گردد؛ اما شخصاً می­خواهم پا درمیانی کنم و تعبیر خودم را از چهار لفظ مختلف که معنای متفاوتی دارند به دستتان دهم؛ به‌گونه‌ای که به دو گام اولی که باهم برداشتیم نیز ارتباط پیدا کند:

۱. روح

جایگاه روح در قفسه‌های کتب دینی و عرفانی است. اساساً مقوله­ای است که اگر قرار باشد بدان شناخت پیدا کنیم، باید مطابق گام اولی که با یکدیگر برداشتیم یا در حوزه دین، از ابزار نقل و منبع وحی (که برای ما مسلمانان قرآن است، برای مسیحیان انجیل، برای یهودیان تورات و…) بهره‌جوییم و از این راه درباره روح شناخت حاصل کنیم، یا در حوزه عرفان، از ابزار شهود و منبع قلب استفاده کنیم. مواجهه اول ما، نوعی مواجهه ایمانی است و مواجهه دوم ما، اصطلاحاً «معرفت حضوری» است؛ یعنی زمانی که با عینک دین به موضوع می­نگریم، ما به وجود روح ایمان می­آوریم و هنگامی‌که عینک عرفان را به چشم می­زنیم، ما نسبت به روح، معرفت حضوری کسب می­کنیم.
روح را می­توانیم هویتی مجرد و غیرمادی فرض کنیم که مطابق قرآن، قرار است عین اعمال ما در آن ضبط شود و در دنیایی دیگر موردبررسی قرار گیرد که ختم به ورود به بهشت یا جهنم می­شود. شما می­توانید با این جمله موافق با مخالف باشید! این جمله صرفاً برداشت بنده از متون دینی اسلامی است.

2. نفس

   به گمانم داستان از جایی شروع شد که عده‌ای از فیلسوفان می­دیدند خیلی از پدیده‌ها را نمی­توان به جسم مادی نسبت داد. پس چگونه توجیهشان کنیم؟ وجودی مجرد و غیرمادی را متصور می­شویم و آن را علت این پدیده‌ها فرض می­­گیریم؛ اسمش را هم می­گذاریم نفس! فارابی و ابن‌سینا، استدلال‌های معروفی برای اثبات نفس دارند و اتفاقاً در فلسفه اسلامی یکی از بحث‌های داغ، قوای نفس است. در قرآن نیز این لفظ آمده و حتماً به گوشتان خورده؛ نفس اماره، نفس لوامه، نفس مطمئنه. پس می­خواهم بگویم این واژه، جایش در دین و همچنین فلسفه است و همانند روح، جایی در حوزه علم به معنای science ندارد. مواجهه ما در قبال پذیرش وجود نفس یا عدم پذیرش آن، یا مواجهه ایمانی است (در حوزه دینی) و یا مواجهه عقلانی (در حوزه فلسفی).

3. ذهن

   علمای منطق یک پیش­فرضی دارند؛ اینکه انسان فکر می­کند، فکر کردن در کجا رخ می­دهد؟ در ذهن!
   ذهن، محل تفکر است و علم منطق می­خواهد جلوی خطاهای تفکر در ذهن را بگیرد. به منطق کاری ندارم؛ صرفاً این را گفتم که بدانید هر جا سخن از ذهن می­آید، نام «تفکر» می­درخشد. فلاسفه قدیم با خود می­گفتند که ما چشمانمان را می­بندیم و یک کوه را تصور می­کنیم. خیلی بزرگ است و در ذهن ما نمی­گنجد. این تفکراتی هم که می­کنیم، وجود دارند اما مادی نیستند. جای این تصورات و تفکرات ما، ذهن ماست. حتی برخی فلاسفه، ذهن را یکی از قوای نفس می­دانستند.
   اینجاست که برای اولین بار، پای علم به میان می­آید! در علم تجربی، ذهن را برآمده از مغز می­دانند؛ یعنی می­گویند، آنچه ما به‌واسطه آن فکر می­کنیم و تصور می­کنیم، مغز ماست. همین مغز مادی. در علوم اعصاب[۱] آزمایش‌های مختلفی صورت گرفته تا ارتباط میان ساختار مغز و کارکردهای آن تعیین شود. ما امروزه می­دانیم که مرکز اصلی تفکر، لب پیشانی مغز است.
   بااین‌همه، میان فلاسفه­ای که در حوزه فلسفه ذهن کار می­کنند و دانشمندانی که در علوم اعصاب شناختی مشغول به فعالیت هستند، دعوایی سر گرفته که دسته اول می­خواهند مدعیات خود را با استفاده از عقل، اثبات یا ابطال کنند و دسته دوم با مشاهدات تجربی، تائید یا رد کنند.

4. روان

   و اما روان… در اینجا هم مثل ذهن، دعوای میان فلسفه و علم راداریم. عده‌ای معتقدند اصلاً چیزی به اسم روان وجود ندارد! عده‌ای می­گویند روان، ماهیتی غیرمادی و مجرد دارد و عده‌ای دیگر، روان را این جهانی و برآمده از مغز می­دانند.
   تکلیف چیست؟ بیایید در اینجا، فلاسفه را به حال خودشان رها کنیم! چیزی در که در علم وجود دارد این است که مغز ما کارکردها و تکالیف مختلفی انجام می­دهد.

یک سری تکالیف ابتدایی هستند و یک سری دیگر تکالیف عالی.
تکالیف ابتدایی مثل کنترل جریان خون، ضربان قلب و… .
اما در تکالیف عالی، آن‌هایی که مربوط به حوزه شناخت ما باشند را اصطلاحاً «ذهنی» و آن‌هایی که جنبه‌های دیگری از وجودمان را دربرمی­گیرند «روانی» خوانده می­شود؛ مثل احساسات و عواطفمان، خُلقمان، شخصیتمان، مشکلاتی که اصطلاحاً آن‌ها را «اختلالات روانی» می­نامیم و اگر هم بخواهیم فحشی نثار کسی کنیم یکی از دم‌دستی‌ترین کلمات، روانی است!

بگذارید برایتان مثالی بزنم که بهتر متوجه شوید. هنگامی‌که صحبت از هوش می­شود، ما کدام جنبه را در نظر داریم؟
درست است! جنبه ذهنی. اگر IQ فردی بیش‌ازحد پایین باشد، هرگز نمی­گوییم فلانی عقب‌مانده روانی است، می­گوییم عقب‌مانده ذهنی است. یا زمانی که مشکل در خُلق و احساسات یک فرد به وجود می­آید، می­گوییم اختلال روانی افسردگی دارد، نه اختلال ذهنی افسردگی!

[۱] neuroscience

گام چهارم: قصه ما به سررسید

تقریباً هر کتابی را که بخوانید، در تعریف روان­شناسی آمده است که: روان­شناسی یعنی مطالعه علمی رفتار و فرآیندهای ذهنی (روانی).

منظور از رفتار، هر آن چیزی است که از ما سر بزند و قابل‌مشاهده باشد. می­توان رفتار را معادل گفتار و کردار ما در نظر گرفت. معلمی را تصور کنید که در حال تدریس است، سخن گفتنش چیزی است که از وی سر می­زند و قابل‌مشاهده است، پس یک رفتار است.(گفتار) حرکات دست او نیز چیزی است که از وی سر می­زند و قابل‌مشاهده است، پس آن‌هم یک رفتار است.(کردار)

فرآیندهای ذهنی (روانی) چیست؟ همانی که بالا توضیح مفصلش را دادم! در اینجا، مراد همان تکالیف عالی هستند؛ یعنی ذهن ما و روان ما که در علم، هر دو برخاسته از مغز ما هستند.
اما مطالعه علمی یعنی چی؟ الآن ۱۲ مرداد است و ساعت ۲ نصف شب. پس بهترین رفتار برای من، آماده کردن روانم برای خوابی روان است و بهترین رفتار برای شما (که نمی­دانم این ور قرنی یا آن ور قرن) آماده کردن روانتان برای متنی روان است؛ یعنی متن بعدی من!

کمانِ حالتون رنگین!

ما را در تلگرام و اینستاگرام دبنال کنید.

[۱] Here and now

[۲] یا شناخت‌شناسی (Epistemology)؛ یکی از شاخه‌های فلسفه که موضوعش شناخت» است؛ اینکه آیا انسان اساساً می­تواند به شناخت برسد؟ (امکان شناخت) اگر آری با چه ابزارهایی (ابزارهای شناخت) و از طریق چه منابعی (منابع شناخت) می­تواند به شناخت درباره خود، دیگران و اطرافیان دست پیدا کند؟

[۳] که البته امروزه می­دانیم خیلی بیشتر از پنج‌تا است!

[۴] برای شروع مطالعه روان­شناسی آکادمیک در دانشگاه، معمولاً کتاب «زمینه روان­شناسی هیلگارد» و یا «زمینه روان­شناسی سانتراک» به‌عنوان مرجع اصلی این درس، توصیه می­شود.

[۵] neuroscience