فرار از خانه، نوعی رفتار ناسازگارانه است که در آن، فرد برای رهایی از مشکلات موجود در خانه یا به دلیل جاذبه‌های بیرون از خانه بدون اجازه‌ی والدین یا سرپرست قانونی خود، آگاهانه خانه را ترک می‌کند و سریع و بی‌واسطه به خانه برنمی‌گردد (شکیبایی، هدایتی، عدلی و غلامی، ۱۳۹۶).
در ایران، پدیده‌ی فرار از خانه به مثابه‌ی معضل اجتماعی رو به رشدی است که با معیارهای اخلاقی، دینی و فرهنگی جامعه‌ی ما منافات دارد. هرچند آمار و ارقام دقیقی موجود نیست، اخبار و جراید و مطبوعات از روند رو به رشد این آسیب اجتماعی، کاهش میانگین سنی فرار و ظهور پیامدهای ناگوار آن حکایت می‌کنند (بلالی، خان‌محمدی و هوشمندی‌یاور، ۱۳۹۳).
هر چند پدیده‌ی آسیب‌زای فرار از خانه در هر دو جنس مشاهده می‌شود، فراوانی و آسیب‌زایی آن برای دختران بیشتر از پسران است. در تهران سالانه حدود ۱۰۰۰ دختر ۲۷-۱۳ ساله از خانه فرار می‌کنند (امیرپور، امینی، فتحی‌احمدسرانی و کلهرنیاگلکار، ۱۳۹۴) و در سال‌های اخیر با افزایش آسیب‌پذیری خانواده‌ها در کشورمان، فرار دختران و زنان از خانه سیر صعودی به خود گرفته است به طوری که طبق آمار، در سال ۱۳۸۲، تعداد ۱۲۶۲ دختر فراری از طریق نیروی انتظامی، دادگستری، پایانه‌ها یا به صورت خودمعرف در اورژانس‌های اجتماعی بهزیستی استان تهران پذیرش شدند (معبودیان، ۱۳۹۴).
همچنین، براساس گزارش روابط عمومی سازمان بهزیستی کشور، آمار دختران فراری هر سال ۱۵ درصد افزایش می‌یابد و حدود ۷۰ درصد دختران فراری در صورتی که توسط نیروی انتظامی یا گشت سیار بهزیستی جمع‌آوری نشوند، به زنان خیابانی آینده تبدیل خواهند شد (شکیبایی و همکاران، ۱۳۹۶). طبق بررسی‌ها، تنها در ۱۴ درصد موارد خانواده پس از بازگشت فرزندشان رفتار مناسب داشته‌اند (بلالی و همکاران، ۱۳۹۳).
پدیده‌ی فرار اگرچه یک اقدام فردی به شمار می‌آید ولی پیامدها و عواقب آن گریبان‌گیر خانواده و اجتماع پیرامون نیز می‌شود. بزرگ‌ترین نگرانی درباره‌ی فرار نوجوانان و جوانان، خطر افزایش عفونت HIV است که دلیل آن شیوع بالای مصرف مواد مخدر تزریقی و رفتارهای جنسی پرخطر در نوجوانان و جوانان فراری و خیابانی است (خدابخشی هفشجانی، ۱۳۹۳).
در سبب‌شناسی فرار از منزل، توجه به سه دسته عوامل فردی، خانوادگی و اجتماعی حائز اهمیت است:
عوامل فردی: از جمله عوامل فردی که منجر به فرار از منزل می‌شوند، می‌توان به عوامل زیستی اشاره کرد. عوامل زیستی، در بروز اختلالات جسمی و روانی نقش دارند. از این رو، مهم‌ترین مسائل ناشی از عوامل زیستی که در بروز پدیده‌ی فرار از منزل نقش دارند، قاعدگی زنان، ضعف در عملکرد هوشی و اختلالات روانی هستند. پژوهش‌های بالینی نشان می‌دهند که قاعدگی یا عادت ماهانه‌ی زنان و عوارض ناشی از آن و همچنین سندروم پیش از قاعدگی، در آسیب‌پذیری دختران و زنان نسبت به بیماری‌های جسمی و روانی و به عنوان یک عامل مهم در فرار دختران و زنان از منزل سهم زیادی دارند. به طوری که پژوهش نشان داده ۴۸ درصد از دختران و زنان بعد از فرار قاعده شده‌اند یا در دوران قاعدگی بوده‌اند.
قاعدگی دختران هنوز هم در بسیاری از خانواده‌ها یک راز به شمار می‌آید و معمولا” سعی بر این است که مخفی نگاه داشته شود. مادران ناآگاه به دختران خود خاطر نشان می‌کنند که پدر یا برادران آن‌ها یا هر مرد دیگری به هیچ وجه نباید از قاعدگی آنان مطلع شوند و دختر با این عقیده بزرگ می‌شود که قاعدگی موضوعی ننگین و شرم‌آور است. همچنین، دختران آسیبدیدهی اجتماعی درباره‌ی بدن خود و اعضای داخلی بدن و کارکردهای آن‌ها کم‌اطلاع‌اند و همین بی‌اطلاعی از چگونگی کار اعضای بدن خصوصا” اعضای تولیدمثل زنانه و باورهای غیرمنطقی از این دست موجب بالا رفتن آسیب‌پذیری دختران پس از بلوغ و بروز پیامدهای ناگواری همچون آسیب‌دیدگی جنسی، بارداری ناخواسته، بی‌مبالاتی جنسی و سقط جنین می‌شود.
عملکرد هوشی یکی از پیش شرط‌های لازم برای کارکرد اجتماعی در همه‌ی فعالیت‌های انسان است. ضعف عملکرد هوشی، با هر شدتی به تضعیف کفایت اجتماعی می‌انجامد. نتایج حاصل از پژوهش سالیوان و همکاران (۲۰۰۰)، نشان می‌دهد که کودکان مبتلا به عقب‌ماندگی ذهنی به میزان قابل توجهی بیشتر از کودکان مبتلا به سایر ناتوانی‌ها از خانه فرار کرده بودند.
انواع اختلالات روانی نیز می‌توانند از طریق تحت تأثیر قرار دادن عملکرد هوشی یا صرفا” به دلیل ویژگی‌های منحصر به فردشان و علائمی که در فرد مبتلا ایجاد می‌کنند، در فرار جوانان از منزل نقش داشته باشند (معبودیان، ۱۳۹۴).
عوامل خانوادگی: به اعتقاد اکثر روان‌شناسان و جامعه‌شناسان، ریشه‌ی اصلی آسیب‌های اجتماعی در خانواده است زیرا خانواده به عنوان کوچک‌ترین اجتماع بشری است که عناصر آن به شدت به هم وابسته‌اند. بنابراین، همیشه سازگاری و تفاهم بین اعضا برای کارکرد بهتر و حل‌مسئله ضروری است (مسعودنیا و فلاح، ۱۳۹۳). از این رو، تعارض و وجود مسائل خانوادگی از جمله عوامل مهم زمینه‌ساز فرار از خانه است. برخی از این مسائل عبارتند از: سابقه‌ی مصرف مواد مخدر، اختلالات روانی والدین، فوت والدین، طلاق والدین، وجود نامادری یا ناپدری، ازدواج اجباری و زودهنگام، خشونت خانوادگی، ناپایداری خانوادگی و وجود مشکلات ارتباطی در محیط خانواده، کثرت اولاد و وجود رقابت در میان همشیرها، مشکلات مالی و فقر، سوء استفاده‌های جسمی و جنسی، فقدان محبت و روابط صمیمی در محیط خانواده، مورد حمایت قرار نگرفتن و عدم نظارت والدین روی فرزندان (معبودیان، ۱۳۹۴؛ امیرپور و همکاران، ۱۳۹۴؛ خدابخشی هفشجانی و همکاران، ۱۳۹۳).
عوامل اجتماعی: از جمله مهم‌ترین عوامل اجتماعی مؤثر در فرار از منزل می‌توان به افزایش جمعیت، بیکاری، فقر، خشونت، سوء رفتار فیزیکی، سوء رفتار جنسی، تجاوز به عنف، آموزش و پرورش، نقش همسالان و رسانه‌های ارتباط جمعی اشاره نمود (معبودیان، ۱۳۹۴).
پیامدهای فرار از خانه را نیز می‌توان در سه محور اصلی فردی، اجتماعی و خانوادگی مطرح نمود:
پیامدهای فردی: از جمله پیامدهای فردی فرار می‌توان به بی‌خانمانی و بی‌پناهی، رفتارهای پرخطر، عضویت در باندهای فحشا و خلاف، از دست دادن عفت، اختلالات روانی، اقدام به خودکشی، سوء‌مصرف مواد و الکل، سرقت و تکدی‌گری، غیبت یا فرار از مدرسه و در نهایت ترک تحصیل، گرسنگی کشیدن طولانی مدت، نداشتن محلی برای استحمام و شستن لباس، آوارگی و دوستی با کودکان خیابانی، بیمار یا مصدوم شدن به دلیل زندگی در خیابان، دستگیر شدن و محکومیت قضایی، عدم پذیرش خانواده و بستگان، بارداری ناخواسته و سقط جنین و روسپیگری در دختران اشاره کرد (معبودیان، ۱۳۹۴؛ امیرپور و همکاران، ۱۳۹۴).
پیامدهای اجتماعی: پيامدهاي اجتماعي فرار دختران از خانه را مي‌توان در چندين مقوله مورد بحث قرار داد:
- تهديد بهداشت اخلاقي و رواني جامعه: آسيب‌هاي اجتماعي از جمله فرار، همچون امراض و ويروس‌هايي هستند كه اخلاقيات و حيات اجتماعي را با خطر مواجه كرده و منجر به رواج بي‌حرمتي اخلاقي، تخطي از هنجارهاي اجتماعي و ايجاد فضاي مسموم در جامعه مي‌گردد كه مي‌تواند ضمن لكه‌دار نمودن عفت عمومي و شكستن حريم‌هاي اخلاقي، بهداشت روحي و رواني اعضاي جامعه را تهديد كند و آسيب‌هاي جدي به سلامت جامعه وارد نمايند.
- تحميل هزينه هاي اجتماعي: فرار دختران هزينه‌هاي فراواني را به دوش جامعه و خانواده مي‌گذارد. اين هزينه‌ها شامل اقداماتي نظير دريافت گزارشات و شناسايي دختران فراري توسط نيروهاي انتظامي و امنيتي، انجام مراحل قضايي، ايجاد مراكز مختلف نگهداري دختران مانند كانون اصلاح و تربيت و مراكز سامان‌دهي دختران فراري می‌شود.
- افزايش نرخ آسيب هاي اجتماعي: جامعه‌شناسان معتقدند پديده‌هاي اجتماعي همچون حلقه‌هاي زنجير به هم متصل و وابسته‌اند، به طوري كه افزايش نرخ آسيب‌هايي چون طلاق، بيكاري اعتياد و … منجر به افزايش آسيب‌هاي نظير فرار دختران مي‌شود. نكته‌ی قابل توجه آن كه فرار دختران از خانه نيز به افزايش نرخ آسيب‌هاي اجتماعي نظير فعاليت باندهاي تجارت دختران، باندهاي فحشا و روسپيگري، اعتياد و… منتهي مي‌گردد.
- قاچاق زنان و دختران: موضوع قاچاق دختران مطلب جدیدی نیست و منحصر به ایران نیز نمی‌باشد. باندهای قاچاق با فریب دختران و زنان در برخی آرایشگاه‌ها، پارک‌ها، مقابل مدارس و در برخی از مهمانی‌ها، این دختران را با میل و رغبت خودشان از ایران خارج می‌کنند. کارشناسان مسائل اجتماعی معتقدند که باندهای قاچاق با پول کلانی که از این راه به دست می‌آورند، با استفاده از نقاط ضعف دختران از آن‌ها سوء‌استفاده می‌کنند. تحقیقات انجام گرفته نشان می‌دهند که قاچاق و فروش زنان در رده‌ی دوم پول‌سازترین تجارت‌های کثیف پس از مواد مخدر قرار دارد (هاشمی، فاطمی‌امین و فولادیان، ۱۳۸۹).
پیامدهای خانوادگی: فرار بویژه برای دختران می‌تواند بزرگ‌ترین ضربه را به آبروی خانوادگی فرد وارد نماید. بنابراین فرار به معنای لکه‌ی ننگ و بدنامی برای خانواده‌ی فرد است و به همین دلیل معمولا” فرار دختران کم‌تر توسط خانواده‌ها گزارش می‌شود. از طرفی، فرار (بویژه در دختران) زندگی آینده‌ی فرد را تباه و امکان تشکیل خانواده را به دلیل تهدید سلامت روانی، جسمی و جنسی، به حداقل ممکن می‌رساند (شکیبایی و همکاران، ۱۳۹۶).
نویسنده: زهرا زابلی‌پور
منابع:
امیرپور، برزو، امینی، کیانوش، فتحی احمدسرانی، نرگس، و کلهرنیاگلکار، مریم. (۱۳۹۴). نقش پیش‌بینی‌کنندگی سبک‌های فرزندپروری و اعتماد اجتماعی در فرار دختران از خانه. فصلنامه‌ی علمی- پژوهشی پژوهش‌های راهبردی امنیت و نظم اجتماعی، ۴(۳)، ۵۰-۳۹.
بلالی، اسماعیل، خان‌محمدی، جمال، و هوشمندی یاور، مجتبی. (۱۳۹۳). بررسی عوامل درون خانوادگی مؤثر بر خانه‌گریزی دختران (مطالعه‌ی موردی: دختران خانه گریز و غیر خانه گریز شهر همدان). فصلنامه‌ی فرهنگی- تربیتی زنان و خانواده، ۹(۲۸)، ۱۵۷-۱۲۵.
خدابخشی هفشجانی، نسرین، علیپور، حسین، وظیفه‌دمیرچی، التفات، و نادری، حمدالله. (۱۳۹۳). بررسی علل اجتماعی بروز فرار دختران از منزل (مطالعه‌ی موردی شهرستان اردبیل). فصلنامه‌ی علمی- پژوهشی علوم اجتماعی دانشگاه آزاد اسلامی- واحد شوشتر، ۸(۱)، ۲۷۲-۲۵۵.
شکیبایی، معصومه، هدایتی، فاطمه، عدلی، مریم، و غلامی، فرود. (۱۳۹۶). مروری بر علل و پیامدهای فرار از منزل در دختران. فصلنامه‌ی مطالعات روانشناسی و علوم تربیتی، ۳(۲/۱)، ۹۱-۸۲.
مسعودنیا، ابراهیم، و فلاح، مرضیه. (۱۳۹۳). بررسی عوامل اجتماعی-خانوادگی مؤثر بر فرار دختران از منزل در شهر یزد. فصلنامه‌ی علمی- پژوهشی زن و جامعه، ۵(۱)، ۶۲-۴۱.
معبودیان، بهروز. (۱۳۹۴). آسیب‌شناسی فرار از خانه. تهران: ساوالان.
هاشمی، سیدضیاء، فاطمی‌امین، زینب، و فولادیان، مجید. (۱۳۸۹). پیامدهای فرار دختران از منزل. فصلنامه‌ی علمی-پژوهشی رفاه اجتماعی، ۱۱(۴۰)، ۱۸۷-۱۶۱.
یک راه ساده و آسان برای اطلاع از مطالب جدید سایت و ارتباط با ما کانال تلگرام ماست. در تلگرام ravanhami@ با ما همراه باشید.
