وراثت و محیط در روانشناسی رشد انسان

وراثت و محیط در روانشناسی رشد

در مبحث وراثت و محیط در روانشناسی این مسلئه وجود دارد که در رشد انسان وراثت (طبیعت) مهمتر است یا محیط (تربیت)، قرنهاست که ادامه دارد. در قرن هفدهم، تصور غالب این بود که نوزادان، همان بزرگسالان در اندازه­‌های مینیاتوری هستند که مجهز به توانایی‌ها و دانش کامل به دنیا می‌­آیند و همراه با رشد فیزیکی و با افزایش سن، آن‌ها را ظاهر می‌­سازند. در ادامه با روان حامی همراه باشید تا مبحث وراثت و محیط را با هم مرور کنیم.

جان لاک فیلسوف بریتانیایی قرن هفدهم، با چنین عقیده­ای مخالف بود. او عقیده داشت که ذهن نوزاد تازه متولد، لوح سفیدی است که تجربه‌­ها، مثل گچ، روی آن می­‌نویسند. آنچه را که بچه می­‌بیند، می‌­شنود، می­‌چشد، می‌­بوید، و احساس می­‌کند، روی همین لوح سفید نقش می­‌بندد. به عقیده لاک، همه معلومات از طریق حواس پنجگانه به انسان می‌­رسد، همه اطلاعات از طریق تجربه کسب می­‌شود، و چیزی به نام دانش مادرزاد یا «درونی» وجود ندارد.

نظریه تکاملی داروین، بر مبانی بیولوژیک رشد انسان تأکید می­‌کرد. این نظریه باعث شد تا بسیاری از نظریه پردازان بر وراثت تأکید بورزند. اما، با ظهور رفتارگرایی در قرن بیستم، موضع محیط گرایی دوباره غالب شد. رفتارگرایان، مثل واتسون و اسکینر، معتقد بودند که طبیعت انسان، مثل موم، کاملاً قابل شکل‌­گیری است. یعنی، آموزش بچه‌­ها از بدو تولد می­‌تواند از آن‌ها هر نوع انسانی را بسازد، و فرقی نمی‌کند که وراثت وی چیست. واتسون، این رویکرد را به افراطی‌ترین وجه ممکن بیان کرده است:

ده، دوازده نوزاد سالم و سرحال را به من بدهید و دنیایی را که مد نظرم است در اختیارم بگذارید. یکی از آن‌ها را به‌طور تصادفی انتخاب می­‌کنم و قول می‌­دهم که از او یک مخصص بسازم: دکتر، وکیل، هنرمند، تاجر، مدیر، و حتی دزد و گدا؛ بدون آنکه استعدادها، تمایلات، توانایی‌ها، و نژاد اجداد او را در نظر بگیرم. البته حرف من مبالغه آمیز است و خودم نیز به آن اعتراف می­‌کنم، اما طرفداران جبهه مخالف نیز مبالغه می‌کنند و هزاران سال است که این کار را انجام می‌­دهند.

جان بی. واتسون

واتسون می­‌خواست این نکته را مطرح کند که اعتقاد به ارثی بودن توانایی­‌های فرد، در تمام طول تاریخ، تحکیم و تشویق شده و به دفعات بسیار زیاد، برای توجیه تبعیض و نژادپرستی مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. واتسون یکی از اولین کسانی بود که این عقیده را به‌طور جدی به چالش کشید. او می‌­گفت، به همان اندازه که برای ارثی بودن توانایی­‌های انسان اسناد و مدارک وجود دارد، برای اکتسابی بودن رفتارهای او نیز شواهد وجود دارد.

به همین دلیل، مدل رفتاری واتسون، در بین اصلاح طلبانی که می­‌خواستند با نژادپرستی مبارزه کنند، بسیار پرطرفدار شد. واتسون، هم به طبیعت و هم به تربیت عقیده داشت، اما به تربیت، بیشتر عقیده داشت. امروزه، اکثر روان­شناسان قبول دارند که هم طبیعت و هم تربیت، در رشد انسان نقش دارند، اما به موضوع دیگری نیز اعتقاد دارند: طبیعت و تربیت، دایماً تعامل دارند و بر رشد انسان تأثیر می­‌گذارند. کودک تازه متولدشده، در مغزش، حدود ۱۰۰ میلیارد نورون دارد، اما تعداد ارتباطات بین نورونها، به نسبت اندک است.

ارتباطات بین نورونها، بعد از تولد، به سرعت ایجاد می‌­شود، توسعه می‌­یابد، و در عرض سه سال بعد از تولد، وزن مغز، سه برابر می‌­شود. رشد مغز، در سال‌های اول کودکی، به شدت تحت تأثیر دو عامل قرار دارد: عامل ژنتیک، و حضور محرک­‌های محیطی (یا محرومیت از آن‌ها). رویدادهای محیطی حتی می­‌توانند در انواع رشد، که ظاهراً از طریق جدول‌­های زمانی بیولوژیک و فطری تعیین شده‌­اند، تأثیر بگذارند. به هنگام لقاح، تعداد زیادی از ویژگی­‌های شخصی را، ساختار ژنتیکی زیگوت (تخمک بارورشده) بلافاصله تعیین می­‌کند. ژن‌ها به سلول‌های در حال رشد دستور می‌­دهند که ما را به انسان تبدیل کنند نه ماهی یا شامپانزه. آن‌ها جنسیت، رنگ پوست، چشم، مو، هیکل کلی، و بسیاری از خصوصیات دیگر را تعیین می‌کنند. این خصوصیات، که از قبل تعیین شده‌­اند، با فرایندی به نام رسش خودشان را نشان می­‌دهند. رسش، فرایندی از رشد عادی است که از طریق آن، ارگانیزم به قد، ساختار اندامی، و سازمان جسمی خود، آن طور که در ژن‌ها (ژنوتیپ) نوشته شده است، دست می­‌یابد.

رسش، تا اندازه‌­ای، مستقل از رویدادهای خارجی است، یعنی، زیاد تحت تأثیر آن‌ها قرار ندارد. جنین انسان، طبق جدول زمانی نسبتاً ثابت رشد می­‌کند و رفتار جنینی، مثل تکان خوردن و لگد زدن نیز از توالی منظمی پیروی می­‌کند که به مرحله رشد وابسته است. با این حال، اگر محیط رحم به شدت غیرعادی باشد، فرایندهای مرتبط با رسش مختل خواهند شد. برای مثال، اگر مادر، در سه ماه اول حاملگی (زمانی که اندام‌های بدن جنین، طبق جدول زمانی ژنتیک، در حال به وجود آمدن و رشد هستند)، به سرخجه مبتلا شود، نوزاد ممکن است نابینا، ناشنوا، یا عقب مانده ذهنی به دنیا بیاید (بر حسب اینکه، به هنگام ابتلای مادر به سرخجه، رشد کدام اندام در مرحله بسیار حساسی قرار داشته است).

سوء تغذیه مادر، استعمال دخانیات، و مصرف الکل و داروها، از جمله عوامل محیطی هستند که می‌­توانند در رشد عادی کودک تأثیر بگذارند. رشد حرکتی بعد از تولد نیز نشان می­‌دهد که بین رشدی که ژن‌ها برنامه­‌ریزی کرده­‌اند (رسش)، و عوامل محیطی، تعامل وجود دارد. تقریباً همه کودکان با نظم و ترتیب مشخص و واحدی، مراحل رشد حرکتی را پشت سر می­‌گذارند. غلت زدن، نشستن بدون اتکا به دیگران، ایستادن با گرفتن مبلمان، سینه خیز رفتن، چاردست و پا رفتن، و راه رفتن، در همه بچه‌­ها به یک ترتیب دیده می‌­شود. اما کودکان، با سرعت‌های مختلف از این مراحل رد می­‌شوند، و روان­شناسان رشد مدت‌هاست که به نقش یادگیری و تجربه در ایجاد چنین تفاوت­‌هایی توجه داشته­‌اند.

مطالعات قدیمی‌تر نشان داده بود که تمرین و برانگیختگی اضافه بر سازمان، بر زودتر ظاهر شدن رفتارهای حرکتی تأثیر ندارند. اما مطالعات جدیدتر نشان می­‌دهد که تمرین و محیط غنی تا اندازه‌­ای می­‌توانند ظهور سریع‌تر رفتارهای حرکتی را موجب شوند. مثال دیگر از تعامل ویژگی‌­های از پیش تعیین شده ژنتیک و تجربه، رشد زبان است. در طول رشد طبیعی، همه بچه­‎ها حرف زدن را یاد می­‌گیرند، اما تنها بعد از آنکه به سطح خاصی از رشد نورولوژیک می‌­رسند. به جز موارد بسیار استثنایی، کودکان زیر یک سال، نمی­‌توانند با جمله حرف بزنند. اما در بعضی محیط‌ها، اطرافیان با کودکان حرف می­‌زنند و وقتی کودکان صداهایی شبیه اصوات گفتاری درمی‌­آورند، به آن‌ها پاداش می‌­دهند. اما در بعضی محیط‌ها با بچه‌­ها زیاد حرف زده نمی­‌شود. کودکان گروه اول، در مقایسه با کودکان گروه دوم، زودتر زبان باز می‌کنند. توجه داشته باشید که محیط، در سرعت کسب مهارت‌­های حرکتی تأثیر می­‌گذارد نه بر سطح مهارتی که کودک سرانجام به آن دست می‌­یابد.

عنوان: وراثت و محیط در روانشناسی رشد  

مطلب بعدی: رشد پیش از تولد در انسان

یک راه ساده و آسان برای اطلاع از مطالب جدید سایت و ارتباط با ما کانال تلگرام ماست. در تلگرام ravanhami@ با ما همراه باشید.